Obłędne Ogrody. Terapeutyczne właściwości krajobrazu jako podstawa kompozycji zespołów szpitali psychiatrycznych w XIX i na początku XX wieku

Monografia opisuje genezę i ewolucję oraz interdyscyplinarne korzenie kształtowania krajobrazu jako wsparcia terapii w dawnych zakładach dla chorych psychicznie. Inspiracją dla niej były walory architektoniczno-krajobrazowe i stan zachowania zabytkowych zespołów szpitalno-parkowych kilkunastu do dziś w Polsce funkcjonujących lecznic psychiatrycznych powstałych od II połowy XIX wieku do początku dwudziestego stulecia. W pracy przywołano szereg modelowych europejskich przykładów takich instytucji, które wiodły prym w okresie, gdy rodziła się psychiatria jako osobna gałąź medycyny.

SPIS TREŚCI

PODZIĘKOWANIA   9

I. WSTĘP I CEL BADAŃ  13
I.1. Wprowadzenie  13
I.2. Cel badań   15
I.3. Metody badawcze  16
I.4. Konstrukcja pracy   17

II. STAN BADAŃ   23
II. I. Wokół definicji krajobrazu terapeutycznego   23
II.2. Badania relacji między krajobrazem a leczeniem chorób duszy — odniesienia do historii psychiatrii   25
II.3. Badania historycznych szpitali psychiatrycznych i ich ogrodów   30

III. KRAJOBRAZ ZESPOŁU SZPITALA IDEALNEGO, CZYLI OD AZYLU DLA OBŁĄKANYCH DO SZPITALA PAWILONOWEGO   37
III.1. Czasy najdawniejsze   37
III.2. Romantyczna wizja Johanna Christiana Reila — przełom XVIII i XIX w. . .   47
III.3. Terapia moralna (moral therapy) i kwakierskie zakłady angielskie — Retreat Long Fox Maxtor (Brislington House) u progu XIX w  49
III.4. Jean-Etienne Dominique Esquirol i odnowiony Maison de Charenton 57 111.5. Joseph Guislain i jego Instytut w Gandawie   62
III.6. Langermann i Jacobi, czyli nowe instytucje w starych murach (Siegburg, Sonnenstein)   65
III.7. Christian Friedrich Wilhelm Roller i jego Illenau (1831)   65
III.8. William Alexander Francis Browne i jego reformy azyli szkockich (1837) 70 111.9. John Conolly: terapia zajęciowa i zasada no-restraint w Hanwell   72
III.10. Maximien Parchappe i azyle w stylu francuskim (1853)   75
III.11. Baron Haussmann i azyle na peryferiach Paryża (od 1860 r.)   82
III.12. Szpital pawilonowy jako remedium na pierwszy kryzys azyli  84
III.13. Kolonia rolna w typie wiejskim Altscherbitz   95
III.14. Wskazówki ogrodników do kształtowania ogrodów szpitalnych   102

IV. IDEA MIASTA-OGRODU ORAZ ODNIESIENIA DO UTOPII URBANISTYCZNYCH EPOKI A KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI DAWNYCH LECZNIC PSYCHIATRYCZNYCH   107
IV.1. Azyl dla obłąkanych jako osobny świat   107
IV.2. Miasto-ogród a zatopiony w zieleni psychiatryczny szpital pawilonowy schyłku XIX i początku XX w.   108
IV.3. Podobieństwa planów założeń szpitalnych do utopijnych projektów miast idealnych   127

V. ELEMENTY KOMPONOWANEGO KRAJOBRAZU SZPITALA PSYCHIATRYCZNEGO KOŃCA XIX I POCZĄTKU XX W  133
V.1. Kluczowa rola właściwego usytuowania   134 V.2. Krajobraz azylu a model angielskiego rezydencjonalnego parku krajobrazowego . .   137
V.3. Ogrody przypawilonowe — od airing courts i spacerniaków do ogrodów przypawilo-nowych   146
V.4. Granica azylu — ogrodzenie i brama   164 V.5. Aleje   169 V.6. Reprezentacyjny podjazd oraz partery dywanowe i rabaty   175
V.7. Fontanny i zbiorniki wodne   181 V.8. Ogrody użytkowe (sady, pola uprawne), folwarki   187
V.9. Sacrum w komponowanej przestrzeni zakładów   198 V.9.1. Choroby duszy — duchowość a terapia — perspektywa historyczna 198
V.9.2. Lokalizacja obiektów sakralnych w zależności od typu planu, organizacji przestrzennej i architektury szpitala psychiatrycznego   202
V.9.3. Miejsce sacrum w kompozycji przestrzennej i ogrodowej zakładów 220 V.9.4. Cmentarze   221

VI. WYMIAR TERAPEUTYCZNY HISTORYCZNEGO KRAJOBRAZU ZESPOŁÓW SZPITALI PSYCHIATRYCZNYCH NA TLE NAJNOWSZYCH BADAŃ   231
VI.1. Lokalizacja   232 VI.2. Dostęp do ogrodu i dalekie widoki   234
VI.3. Odpoczynek i kontemplacja w ogrodzie — airing court   236
VI.4. Ruch na świeżym powietrzu  242 VI.5. Praca w ogrodzie i na roli   244

VII. PODSUMOWANIE — KRAJOBRAZ HISTORYCZNEGO SZPITALA PSYCHIATRYCZNEGO WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO   251
VII.1. Ugruntowany model krajobrazu i jego współczesne przemiany   251
VII.2. Możliwości współczesnego wykorzystania   254

LITERATURA   259
CYTATY W BRZMIENIU ORYGINALNYM   281
SPIS ILUSTRACJI   299
INDEKS NAZWISK   307
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH   311
STRESZCZENIA  317
Summary   320
Zusammenfassung   322