Zielniki. Ochrona i konserwacja

Zielniki są dokumentacją związków świata człowieka ze światem roślin.
Dzięki nim można prowadzić analizy dotyczące m.in. bioróżnorodności, migracji gatunków, zmian klimatycznych, skażenia środowiska, historii farmacji, historii chorób, a także wielu
zagadnień z dziedziny etnobotaniki, religioznawstwa, socjologii i antropologii.

Najstarsze na świecie zachowane zielniki pochodzą z połowy XVI wieku i stanowią unikatowe repozytorium informacji (także genetycznej)
o roślinach sprzed setek lat.

Niniejsza publikacja jest prawdziwym kompendium wiedzy na temat zielników, umożliwiającym korzystanie w pełni z ich potencjału jako archiwów informacji naukowej. Jej zakres został określony na podstawie konsultacji z opiekunami zbiorów przyrodniczych.

W poszczególnych rozdziałach opisano:
rozwój historii naturalnej i historię powstawania zielników na tle rozwoju botaniki jako propedeutyki nauk przyrodniczych,
najstarsze zabytki zielnikowe w Polsce i na świecie,
zagadnienia etyczne związane ze zbiorem roślin, zarządzaniem zbiorami przyrodniczymi, w tym – zielnikami i ochroną historycznych
kolekcji jako obiektów zabytkowych,
technikę i technologię wytwarzania zielników, z omówieniem budowy chemicznej podstawowych elementów strukturalnych
występujących w zielnikach,
historię stosowania środków biobójczych, które często w sposób trwały zanieczyszczają zbiory zielnikowe i mogą stanowić
zagrożenie dla zdrowia użytkowników,
procesy degradacji występujące w zbiorach zielnikowych, z uwzględnieniem degradacji materiału genetycznego,
metody ochrony prewencyjnej i interwencyjnej w ramach polityki Integrated Pest Management (IPM),
badania związane z ochroną materiału genetycznego w zbiorach przyrodniczych,
realizacje konserwatorskie na trzech zabytkowych zielnikach z XVIII wieku z polskich zbiorów, należących
do najstarszych i najcenniejszych obiektów tego typu w Polsce

Spis treści

Podziękowania .............................................................. IX
Przedmowa .................................................................... XI

Część I

HISTORIA I ZNACZENIE ZIELNIKÓW
Z ZASUSZONYMI ROŚLINAMI ................................... 1
1. Historia naturalna: od obrazu dominacji
człowieka nad naturą do samodzielnej
dyscypliny. Ewolucja opisu botanicznego .......... 5
2. Formy pośrednie między ilustracją botaniczną
a klasyczną formą zielników ................................ 9
3. Zielniki z zasuszonymi roślinami ....................... 15
Najstarsze zachowane zielniki na świecie
i w Polsce .................................................................. 16
Najstarsze wskazówki dotyczące tworzenia
zielników ........................................................... 25
Określenia stosowane wobec zielników
zawierających zasuszone okazy roślin ................ 27
Pierwsze wizerunki zielników .............................. 28
Zielniki jako zjawisko kolekcjonerskie
i element zbiorów przyrodniczych ....................... 29
Zielniki jako narzędzia naukowe ........................ 39
Szczególne przykłady zielników: zielniki
artystyczne i symboliczne ..................................... 46
Zagadnienia etyczne i prawne związane
ze zbiorami zielnikowymi ..................................... 47

Część II
ZAGADNIENIA TECHNIKI I TECHNOLOGII
TWORZENIA ORAZ BUDOWA ZIELNIKÓW ............. 53
4. Technika i technologia wykonania zielników ... 57
Zbiór okazów .......................................................... 57
Suszenie okazów ..................................................... 57
Zabiegi dodatkowe stosowane w preparatyce
i oglądzie okazów ................................................... 60
Mocowanie okazów na arkuszach ....................... 62
Materiały używane do mocowania okazów
zielnikowych ..................................................... 66
Warstwa opisowa .................................................... 81
Formy występowania i przechowywania
arkuszy zielnikowych ............................................ 85
Formy zwarte: zeszyty, kodeksy, albumy ..... 85
Pojedyncze arkusze .......................................... 92
Nietypowe rozwiązania technologiczne
spotykane w zielnikach artystycznych ......... 94
5. Charakterystyka fizykochemiczna
podstawowych elementów struktury
zielników .................................................................. 97
Związki chemiczne w ścianie komórkowej
okazów roślinnych i w papierowym podłożu .... 97
Związki mineralne w strukturze okazów
botanicznych i w strukturze papieru ................... 99
Budowa ściany komórkowej ................................. 102
Charakterystyka związków występujących
w ścianie komórkowej i w podłożu
papierowym ............................................................. 104
Celuloza ............................................................. 104
Hemicelulozy .................................................... 106
Lignina ............................................................... 107
Pektyny .............................................................. 107
Białko występujące w ścianie
komórkowej roślin ........................................... 108
Kutyna, suberyna, woski ................................ 108
6. DNA w komórkach roślinnych – budowa,
funkcje, lokalizacja ................................................ 111
Budowa DNA .......................................................... 111
Lokalizacja DNA w komórkach roślinnych ....... 114
DNA jądrowe (nuclear DNA, nDNA) ........... 114
DNA mitochondrialne (mtDNA) .................. 116
DNA plastydowe (ptDNA, ze szczególnym
uwzględnieniem DNA chloroplastowego,
cpDNA) ............................................................. 116
Inne lokalizacje kwasów nukleinowych
w komórce roślinnej ........................................ 117
Podstawowe procesy związane z powstawaniem
i funkcjonowaniem DNA ...................................... 117
Replikacja DNA ............................................... 117
Ekspresja genomu ............................................ 118

Część III

PROCESY DEGRADACJI ELEMENTÓW
STRUKTURALNYCH OKAZÓW ZIELNIKOWYCH
I PODŁOŻA PAPIEROWEGO ..................................... 123
Hydroliza kwasowa ................................................ 125
Degradacja alkaliczna ............................................ 126
Utlenianie ................................................................ 127
Fotodegradacja ........................................................ 127
Degradacja termiczna ............................................ 128
Zanieczyszczenia środowiska,
w którym przechowywane są zbiory ................... 129
Degradacja fizyczna materiału roślinnego ......... 132
Obniżenie właściwości
wytrzymałościowych ...................................... 132
Zniszczenia mechaniczne, deformacje,
zniszczenia na skutek zabiegów
konserwatorskich ............................................. 133
Zmiana barwy .................................................. 139
Degradacja biologiczna (biodeterioracja) ........... 140
Zniszczenia spowodowane działalnością
mikroorganizmów ........................................... 140
Zniszczenia spowodowane działalnością
owadów .............................................................. 140
Zniszczenia spowodowane stosowaniem
środków biobójczych .............................................. 144
Degradacja materiału genetycznego .................... 162
Rozpad enzymatyczny .................................... 163
Hydroliza ........................................................... 164
Utlenianie .......................................................... 165
Alkilacja ............................................................ 166
Wysoka temperatura i wilgotność ................. 167
Sieciowanie ....................................................... 167
Wpływ warunków przechowywania
i historycznych metod ochrony
na DNA .............................................................. 168

Część IV

PREWENCYJNA I INTERWENCYJNA OCHRONA
ZBIORÓW ZIELNIKOWYCH ........................................ 171
7. Wybrane zagadnienia związane
z prewencyjną i interwencyjną ochroną
zbiorów zielnikowych ............................................ 173
Zintegrowany system ochrony
przed szkodnikami (IPM) dla zbiorów
zielnikowych ........................................................... 173
Mrożenie ........................................................... 175
Wysokie temperatury ...................................... 176
Mikrofale ........................................................... 177
Anoksja .............................................................. 177
Stabilne warunki klimatyczne ....................... 177
Dekontaminacja zbiorów skażonych
biocydami ................................................................ 181
Ochrona materiału genetycznego w zbiorach –
badania ..................................................................... 182

Część V

KONSERWACJA ZIELNIKÓW W PRAKTYCE
– TRZY WIZJE ETYCZNEJ KONSERWACJI ............... 189
8. Zielnik Izabeli Czartoryskiej, 1746,
Muzeum Narodowe w Krakowie, Rkps 2782 .... 197
Technologia i stan zachowania ............................. 197
Założenia konserwacji ........................................... 205
Przebieg prac konserwatorskich
z zastosowaniem bezpiecznej metodologii
konserwatorskiej i wykorzystaniem wyników
badań ........................................................................ 205
9. Zielnik Johanna Friedricha Zeidlera, tom I, 1732,
Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczego
w Lublinie, sygn. Zb. Specj. I Starodruki 14,
D. 104.57.646 .......................................................... 213
Technologia i stan zachowania ............................. 213
Założenia konserwacji ........................................... 223
Przebieg prac konserwatorskich
z zastosowaniem bezpiecznej metodologii
konserwatorskiej i wykorzystaniem
wyników badań ...................................................... 223
10. Zielnik Helwinga/Boretiusa, 1724–45,
Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu
Warszawskiego (WA), sygn. WA-KH-13.2.2 ..... 231
Technologia i stan zachowania ............................. 231
Założenia konserwacji ........................................... 238
Zabiegi konserwatorskie z zastosowaniem
bezpiecznej metodologii konserwatorskiej
i wykorzystaniem wyników badań ...................... 238
11. Podsumowanie ....................................................... 247
Zakończenie .................................................................. 251
Bibliografia .................................................................... 252
Indeks cytowanych zielników według miejsc
przechowania ................................................................ 273
Indeks osób .................................................................... 276
Indeks rzeczowy ........................................................... 278
Spis ilustracji ................................................................. 280
Herbaria – preservation and conservation
(abstract) ........................................................................ 285