Nekropolie żydowskie na terenie województwa śląskiego jako dziedzictwo architektoniczne i kulturowe

Granice obecnego województwa śląskiego ujmują obszar niezwykle zróżnicowany pod względem historycznym, kulturowym, religijnym, politycznym i społeczno-obyczajowym. Nieodłącznym elementem kulturowej mozaiki regionu jest kultura żydowska, której ślady dziedzictwa architektonicznego w postaci synagog, domów modlitwy, mykw w wielu przypadkach zostały wymazane z powierzchni ziemi.

Cmentarze żydowskie są w wielu miejscowościach województwa śląskiego jedynymi z ocalałych okruchów świadectw materialnych wielowiekowego wkładu Żydów w tworzenie historii regionu. Stanowią one niezwykle cenne dziedzictwo architektoniczne i kulturowe, konieczne do zachowania tożsamości kulturowej terenów wchodzących w skład województwa.

Przedmiotem badań było dziedzictwo architektoniczne i przestrzenne nekropolii. Obecnie w granicach województwa znajdują się 64 znane cmentarze żydowskie, powstałe od II połowy XVI wieku do I połowy XX wieku. Ich ogół odzwierciedla różnorodność terenów województwa - na obszarze opracowania znajdują się cmentarze o zróżnicowanym położeniu, różnej wielkości, kompozycji założenia, różnych przyjmowanych rozwiązaniach architektonicznych. Obecnie, jak wynika z przeprowadzonych badań, znaczna część cmentarzy znajduje się w stanie wymagającym pilnej interwencji w celu ochrony. Na wielu z nich nie zachowały się żadne elementy założenia architektoniczno-urbanistycznego lub przetrwały zaledwie pojedyncze fragmenty macew, pojedyncze zaś ocalały do czasów obecnych bez znacznych zniszczeń. Podjęty temat jest ważny i aktualny ze względu na unikalną wartość kulturową omawianego dziedzictwa, jego stan zachowania i pilną potrzebę ochrony. Istotnym impulsem do podjęcia tematu była niekompletność stanu wiedzy - brak całościowych opracowań naukowych poświęconych nekropoliom w zakresie dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego.

Publikacja powstała na podstawie dysertacji doktorskiej pt. „Nekropolie żydowskie na terenie województwa śląskiego jako dziedzictwo architektoniczne i kulturowe" i zawiera wybór treści z dysertacji. Publikacja podzielona jest na dwie zasadnicze części dotyczące badań ogólnych i badań szczegółowych. W części poświęconej badaniom ogólnym opisano uwarunkowania kulturowe cmentarzy żydowskich, natomiast część dedykowana badaniom szczegółowym traktuje o historii cmentarzy żydowskich na tle historii społeczności żydowskiej, lokalizacji i kompozycji założeń architektoniczno-urbanistycznych. Badaniom zostały poddane wszystkie elementy założeń, tj. obiekty kubaturowe, ogrodzenia, podział na trakty komunikacyjne i kwatery, nagrobki, szata roślinna. W pracy przedstawione zostały także stan zachowania i ocena wartości nekropolii.

I. Wprowadzenie 
1. Charakterystyka problematyki i przedmiotu pracy
2. Przedmiot oraz zakres czasowy i obszarowy badań 

II. Stan wiedzy
1. Stan wiedzy dotyczący dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego cmentarzy żydowskich w województwie śląskim — struktura dokonanej analizy badań i źródeł
1.1. Stan wiedzy w odniesieniu do badań ogólnych 
1.2. Stan wiedzy w odniesieniu do badań szczegółowych wstępnych
1.3. Stan wiedzy w odniesieniu do badań szczegółowych właściwych
1.4. Zgromadzone materiały źródłowe, archiwalia i badania niepublikowane

III. Badania ogólne
1. Cmentarz żydowski — uwarunkowania kulturowe
2. Bet Tahara — specyfika kulturowa żydowskiego domu przedpogrzebowego
3. Stela i inne formy nagrobka 39

IV. Badania szczegółowe
1. Wprowadzenie — zarys dziejów społeczności żydowskiej na obszarze opracowania w rozwoju historycznym
2. Historia cmentarzy na obszarze województwa śląskiego na tle zarysu dziejów społeczności żydowskiej
2.1. Powstawanie pierwszych cmentarzy
2.2. Cmentarze XVIII-wieczne
2.3. Intensywny rozwój gmin i powstawanie cmentarzy od XIX wieku
2.4. Cmentarze powstałe w okresie II Rzeczpospolitej
3. Lokalizacja cmentarzy
3.1. Czynniki wyboru lokalizacji cmentarzy
3.2. Położenie cmentarzy w krajobrazie względem struktury jednostki osadniczej, dawna i obecna ekspozycja założeń
4. Kompozycja cmentarzy żydowskich 
4.1. Czynniki mające wpływ na układ kompozycyjny cmentarzy
4.2. Elementy kompozycyjne założeń architektoniczno-urbanistycznych
4.3. Kompozycja założeń architektoniczno-urbanistycznych 
4.3.1. Układ traktów komunikacyjnych i kwater grzebalnych 
4.3.2. Dom przedpogrzebowy jako część kompozycji urbanistycznej 
4.3.3. Kompozycja szaty roślinnej 
4.3.4. Nagrobki — typologia form nagrobnych — omówienie ogólne 
4.4. Kompozycja wybranych założeń architektoniczno-urbanistycznych 
5. Architektura domów przedpogrzebowych 
5.1. Architekci i budowniczowie 
5.2. Podział przestrzenny i funkcjonalny oraz bryła obiektu  
5.3. Wpływy stylowe 
5.4. Materiały, konstrukcja, technika 
5.5. Architektura wybranych istniejących domów przedpogrzebowych 
6. Stan zachowania cmentarzy żydowskich na terenie województwa śląskiego 
6.1 Destrukcja cmentarzy  
6.2. Dotychczasowe działania na rzecz ochrony cmentarzy żydowskich na teren;e województwa śląskiego 
6.3. Aktualny stan zachowania cmentarzy:

Cmentarz żydowski w Będzinie (ul. Podzamcze) 
Cmentarz żydowski w Będzinie (ul. Zagórska) 
Cmentarz żydowski w Będzinie (ul. Zawale)  
Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej (ul. Cieszyńska) 
Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej (ul. Wyzwolenia) 
Cmentarz żydowski w Bieruniu Starym (ul. Świętego Wita) 
Cmentarz żydowski w Bytomiu (ul. Piastów Bytomskich) 
Cmentarz żydowski w Bytomiu (ul. Piekarska) 
Cmentarz żydowski w Chorzowie (ul. Krzywa) 
Cmentarz żydowski w Cieszowej (nieopodal ul. Łazowskiej) 
Cmentarz żydowski w Cieszynie, tzw. stary (ul. Hażlaska) 
Cmentarz żydowski w Cieszynie, tzw. nowy (ul. Hażlaska) 
Cmentarz żydowski w Czechowicach-Dziedzicach (ul. Szkolna) 
Cmentarz żydowski w Czeladzi (ul. Będzińska) 
Cmentarz żydowski w Częstochowie (ul. Złota) 
Cmentarz żydowski w Dąbrowie Górniczej (ul. Ludowa) 
Cmentarz żydowski w Gliwicach (ul. Na Piasku) 
Cmentarz żydowski w Gliwicach (ul. Poniatowskiego) 
Cmentarz żydowski w Janowie (ul. Kościuszki) 
Cmentarz żydowski w Jaworznie (ul. Piłsudskiego) 
Cmentarz żydowski w Katowicach (ul. Kozielska)  
Cmentarz żydowski w Kłobucku (ul. Sadowa) 
Cmentarz żydowski w Koniecpolu (ul. Zachodnia) 
Cmentarz żydowski w Krzepicach (ul. Nadrzeczna) 
Cmentarz żydowski w Lelowie (ul. Ogrodowa) 
Cmentarz żydowski w Lelowie (ul. Źródlana) 
Cmentarz żydowski w Lublińcu (ul. 11 Listopada) 
Cmentarz żydowski w Miasteczku Śląskim (ul. Niepodległości)  
Cmentarz żydowski w Mikołowie (ul. Stara Droga) 
Cmentarz żydowski w Mikołowie (w okolicach ul. Skotnica)
Cmentarz żydowski w Milówce (ul. Kwiaty Polskie)
Cmentarz żydowski w Mstowie (ul. Kilińskiego)
Cmentarz żydowski w Mysłowicach, tzw. stary (ul. Stawowa)
Cmentarz żydowski w Mysłowicach, tzw. nowy (ul. Stawowa)
Cmentarz żydowski w Pilicy (ul. Klasztorna)
Cmentarz żydowski w Pilicy (ul. 17 Stycznia)   
Cmentarz żydowski w Przyrowie (ul. Cmentarna) 
Cmentarz żydowski w Pszczynie (ul. Katowicka) 
Cmentarz żydowski w Pyskowicach (ul. Zaolszany) 
Cmentarz żydowski w Raciborzu (ul. Głubczycka) 
Cmentarz żydowski w Rybniku (ul. 3 Maja) 
Cmentarz żydowski w Rybniku (ul. Rudzka) 
Cmentarz żydowski w Siewierzu (ul. Warszawska) 
Cmentarz żydowski w Sosnowcu (ul. Gospodarcza) 
Cmentarz żydowski w Sosnowcu (ul. Pastewna) 
Cmentarz żydowski w Sosnowcu (ul. Stalowa) 
Cmentarz żydowski w Sośnicowicach (ul. Gimnazjalna) 
Cmentarz żydowski w Szczekocinach (ul. Konopnickiej) 
Cmentarz żydowski w Szczekocinach (ul. Lelowska) 
Cmentarz żydowski w Tarnowskich Górach (ul. Gliwicka) 
Cmentarz żydowski w Toszku (ul. Wielowiejska) 
Cmentarz żydowski w Ustroniu (ul. Obrzeżna) 
Cmentarz żydowski w Wielowsi (nieopodal ul. Szkolnej) 
Cmentarz żydowski w Wilamowicach (ul. Ptasia) 
Cmentarz żydowski w Wodzisławiu Śląskim (nieopodal ul. Ofiar Oświęcimskich) 
Cmentarz żydowski w Zabrzu (ul. Cmentarna) 
Cmentarz żydowski w Zawierciu (ul. Daszyńskiego) 
Cmentarz żydowski w Zawierciu-Kromołowie (ul. Piaskowa) 
Cmentarz żydowski w Żarkach (ul. Górki) 
Cmentarz żydowski w Żarkach (ul. Polna) 
Cmentarz żydowski w Żarnowcu (ul. Kościuszki) 
Cmentarz żydowski w Żarnowcu (w pobliżu ul. Miechowskiej) 
Cmentarz żydowski w Żorach (ul. Cmentarna) 
Cmentarz żydowski w Żywcu (ul. Stolarska) 
6.4. Podsumowanie 
7. Ocena wartości cmentarzy 
7.1. Założenia architektoniczno-urbanistyczne cmentarzy żydowskich 
7.2. Domy przedpogrzebowe 
7.3. Podsumowanie  

V. Wnioski

VI. Refleksja końcowa

Bibliografia

Zakończenie