Styl narodowy w architekturze sakralnej Polski Odrodzonej (1918-1939)

Książka s. Anny Tejszerskiej to efekt olbrzymiej pracy i pasji badawczej, dzieło o ważkich walorach poznawczych, które znacznie wzbogaca naszą wiedzę o architekturze polskiej XX wieku. Zarysowany w tekście obraz budownictwa kościelnego lat międzywojennych na ziemiach polskich ukazuje twórcze poszukiwania dużego grona polskich architektów, wśród których odnajdujemy tak znaczące postacie, jak Jan Sas-Zubrzycki, Stefan Szynel, Oskar Sosnowski, Zdzisław Mączeński czy Adolf Szyszko-Bohusz. Z jednej strony twórców dojrzałych, o ugruntowanej pozycji, z drugiej zaś strony architektów młodszego pokolenia, szukających swojej artystycznej drogi. Efektem ich wysiłków były setki realizacji, w których widać umiłowanie ojczystej tradycji i form uważanych za rodzime, dążenie do tworzenia budowli świetnie wpisujących się w polski krajobraz.

Autorka prezentuje zarówno budowle bardziej znane, obecne już w literaturze, jak i dużą grupę świątyń niedostrzeganych, na nowo „odkrytych", a zasługujących na uwagę. Tworzą one spójny obraz architektury o wielkich walorach artystycznych, architektury nieco zapomnianej, zepchniętej bowiem w cień przez coraz silniej uwidaczniające się w epoce II Rzeczypospolitej nurty modernistyczne. Opublikowanie książki s. Anny Tejszerskiej (...) będzie z pewnością znaczącym wydarzeniem naukowym, które przyczyni się do unaocznienia istotnej rangi architektury nurtu narodowego i zajęcia przez nią trwałego miejsca w dziejach współczesnej kultury polskiej.
Z recenzji prof dra hab. Krzysztofa Stefańskiego

Podjęcie tego obszernego i ważnego dla dziejów polskiej architektury zagadnienia uznać należy za niezwykle trafne. Dotychczasowy stan badań, wnikliwie omówiony przez Autorkę, wskazuje na wiele związanych z tematem obszarów badawczych, które do tej pory traktowane były wybiórczo lub fragmentarycznie. W tym kontekście za szczególnie istotny uznać należy założony i konsekwentnie zrealizowany kierunek badań, opierających się w zasadniczym stopniu na przekazach źródłowych zaczerpniętych z niekiedy trudno dostępnych archiwów krajowych i zagranicznych, uzupełniony wizjami terenowymi większości prezentowanych obiektów.

Efekt tych naukowych poszukiwań to nie tylko rzeczowy tekst opisujący wiele zjawisk społecznych i kulturowych towarzyszących wznoszeniu licznych świątyń o cechach stylu narodowego, ale także niezwykle bogaty materiał ilustracyjny, w większości przypadków przedstawianych czytelnikowi po raz pierwszy. Ilustracje prezentują wykonywane przez znakomitych architektów autorskie rysunki koncepcyjne projektów świątyń, których znaczna liczba została zrealizowana w okresie międzywojennym. Część nie doczekała się realizacji, zniszczona została przebudowami, wojennym kataklizmem lub celowo rabunkową eksploatacją po zajęciu Kresów przez Związek Sowiecki. Przekazy ikonograficzne uzupełniają fotografie współczesne, w znakomitej większości sporządzone przez Autorkę podczas wizji terenowych dostępnych obiektów.
Z recenzji dra hab. inż. arch. Marcina Gawlickiego, prof KUL

SPIS TREŚCI:

Wykaz skrótów   9

ZAGADNIENIA WSTĘPNE  
1. Problematyka, cel, zakres i metoda pracy   12
2. Stan badań   15
3. Struktura książki   22

I. SYTUACJA BUDOWNICTWA KOŚCIELNEGO W NIEPODLEGŁEJ POLSCE   27
1. Zniszczenia wojenne i potrzeby budowlane Kościoła II RP   27
2. Podział administracyjny Kościoła w Polsce (1918-1939)   35
3. Inwestycje budowlane — zagadnienia prawne, regulacje, zarządzenia państwowe i kościelne   37

II. „STYL NARODOWY" W ARCHITEKTURZE SAKRALNEJ DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO —IDEE I UWARUNKOWANIA   45
1. „Styl narodowy" — idea i jej źródła   45
2. Niuanse terminologiczne   55
3. Przemiany formalne „stylu narodowego" w polskiej architekturze sakralnej (1850-1939)   59
4. Poszukiwanie form polskiego „stylu narodowego" na tle przemian kultury artystycznej Europy (1850-1939)   63
5. Z myśli duchowieństwa i twórców architektury sakralnej II RP   66

III. ARCHITEKTURA SAKRALNA POLSKI ODRODZONEJ —PROJEKTY I REALIZACJE   81
1. W kręgu oddziaływania lwowskiego środowiska architektonicznego 83
1.1. Źródła, inspiracje, edukacja architektoniczna   83
1.2. Styl „wschodnio-małopolski"   96
1.3. Promieniowanie stylu „wschodnio-małopolskiego" poza krąg kultury łacińskiej  106
1.4. Ku większej prostocie i powściągliwości   107
1.5. Dynamizm swojskiej interpretacji baroku   116
1.6. Kościoły bezwieżowe o dekoracyjnym szczycie   127
1.7. Projekty bliźniacze   140
1.8. „Styl Zygmuntowski"   149
1.9. Syntetyczne ujęcie „swojskości"   153
2. Kościoły kręgu krakowskiego   156
2.1. Środowisko architektów związanych z Krakowem   156
2.2. Kościoły o kompozycji asymetrycznej   158
2.3. Kościoły jednowieżowe o kompozycji osiowej   161
2.4. Kościoły Podhala   168
2.5. Projekt kaplicy na wystawie paryskiej 1925   177
3. Kościoły ziem centralnej i północno-wschodniej Polski —architektura kręgu warszawskiego   178
3.1. W kręgu oddziaływania środowiska warszawskiego   178
3.2. Kościoły bezwieżowe o dekoracyjnym szczycie   182
3.3. W stronę Odrodzenia   192
3.3.1 „Neorenesans ceglany"   192.
3.3.2 „Biały neorenesans warowny"   194
3.4. Szyllerowska interpretacja „stylu narodowego" w międzywojennej architekturze sakralnej   198
3.4.1 Kompozycje „osiowe"   199
3.4.2 Kościoły o formie asymetrycznej   209
3.5. Asymetryczne kompozycje innych architektów kręgu warszawskiego   226
3.6. Twórcza synteza. Koncepcje projektowe Oskara Sosnowskiego 232
3.7. Synteza w kreacjach innych twórców kręgu warszawskiego   242
3.8. Kościoły jednowieżowe — kompozycje „osiowe"   245
3.8.1. Syntetyczne ujęcie „swojskości"   247
3.8.2. Ku barokowej dekoracyjności   264
3.9. Kościoły dwuwieżowe   271
4. Architektura sakralna Wielkopolski i Pomorza oraz Śląska   275
4.1. Wielkopolska i Pomorze   276
4.2. Architektura sakralna diecezji katowickiej   286
5. „Unaradawianie" obcej architektury   2.98
6. Kościoły wota za ocalenie Ojczyzny   308

Zakończenie   315
Aneks   327
Bibliografia   337
Summary   357
Zusammenfassung   361
Riassunto   365
Spis ilustracji   371
Indeks osób   391
Indeks obiektów   399