Obraz wsi w wyobrażeniach mieszkańców. Miejsca i ludzie

Wyjątkowo interesująca praca poświęcona postrzeganiu miejsc w przestrzeni wsi ważnych dla jej mieszkańców.

Spis treści:

Część I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Rozdział I. Problem, metoda, źródła . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Założenia teoretyczne pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Metoda mapowania poznawczego w badaniach antropologicznych . . . . . 23

Rozdział II.

Zarys stanu badań nad postrzeganiem i waloryzacją przestrzeni

kulturowej i obrazami mentalnymi środowiska w naukach humanistycznych . . 29

Główne koncepcje badawcze przestrzeni kulturowej w naukach humanistycznych . 29

Badanie obrazu wsi w perspektywie etnologicznej i antropologicznej . . . . 32

Analizy strukturalne. K. Lynch i koncepcja „mental maps” . . . . . . . . 33

Teoretyczne koncepcje analizy, wyjaśniania i interpretacji zachowań przestrzenno-kulturowych człowieka w środowisku . . . . . . . . . . 36

Rozdział III.

Pamięć kulturowa i tożsamość . . . . . . . . . . . . . 41

Rola pamięci w budowie obrazu wsi i tożsamości wspólnoty . . . . . . . 41

Rola pamięci kulturowej w budowaniu tożsamości społeczności lokalnych . . 44

Obraz wsi jako nośnik pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Krajobraz jako system pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Rozdział IV.

Przestrzeń i miejsce . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Podstawowe kategorie przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Miejsce i przestrzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Rozdział V.

Ludowa wizja świata jako źródło obrazu mentalnego wsi. . . . . 65

Cechy ludowego światopoglądu . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Magiczno-religijna waloryzacja środowiska w kulturze ludowej . . . . . . 71

Rozdział VI.

Krajobraz mitologiczny i przestrzeń mityczna . . . . . . . . 75

Krajobraz mitologiczny jako system pamięci i tekst kulturowy . . . . . . 75

Przestrzeń mityczna i miejsce mityczne jako przestrzenne składniki światopoglądu . . . . 79

Doświadczenie przestrzeni świętej . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Symboliczne wyobrażenie przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . 85

Rozdział VII.

Antropologiczny obraz wsi . . . . . . . . . . . . . . 89

Budowanie obrazu mentalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Czytelność, znaczenie i tożsamość obrazu . . . . . . . . . . . . . . 90

Podstawy antropologicznego obrazu wsi . . . . . . . . . . . . . . 92

Część II

Miejsca i ludzie w świetle antropologicznych map mentalnych . . . . . . . . . . 95

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Rozdział VIII.

Rodzinna wieś . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Organizacja i podział przestrzeni wsi . . . . . . . . . . . . . . . 105

Rola centrum w organizacji życia mieszkańców . . . . . . . . . . . . 108

Między Starą Wsią a Kolonią, czyli historia wsi zapisana w podziale i nazwach dzielnic wsi . . 111

Rozdział IX.

Funkcje kościoła w organizacji przestrzeni wsi i życia mieszkańców .. . . . . 119

Kościół jako miejsce centralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Edukacyjna i integracyjna funkcja świątyni . . . . . . . . . . . . . 123

Rozdział X. Obraz miejsc granicznych w kulturze ludowej . . . . . . . . 129

Granica jako niematerialny element krajobrazu kulturowego wsi . . . . . . 129

Ludowe sposoby wyznaczania i oznaczania granic . . . . . . . . . . . 131

Magiczno-religijny i symboliczny wymiar granic . . . . . . . . . . . 133

Rozdział XI.

Drogi, ścieżki, „krzyżówki” w ludowym obrazie świata . . . . 141

Funkcje dróg i ścieżek w organizacji przestrzeni wsi . . . . . . . . . . 141

Ludowe drogowskazy i znaki orientacyjne . . . . . . . . . . . . . . 147

Skrzyżowania dróg jako fenomen kulturowy . . . . . . . . . . . . . 150

Rozdział XII.

Kapliczki i krzyże przydrożne, ich funkcje, lokalizacja i znaczenie symboliczne . . 155

Rozdział XIII.

Obraz domu rodzinnego w kulturze ludowej . . . . . . . 171

Obraz domu jako rodzinnego „gniazda”, siedliszcza i schronienia . . . . . 172

Zwyczaje związane z budową wiejskiego domu . . . . . . . . . . . . 176

Wiejskie budowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Praktyki magiczno-religijne związane z ochroną domu i zagrody . . . . . 190

Rozdział XIV.

Woda jako genius loci wsi kieleckiej . . . . . . . . . . . 195

Rzeki, źródła, studnie w codziennym życiu mieszkańców wsi . . . . . . . 195

Woda w krajobrazie mitycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Rozdział XV.

Obraz cmentarzy i innych miejsc grzebalnych

w wyobrażeniach mieszkańców wsi . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Cmentarze i mogiły jako mikrokosmos . . . . . . . . . . . . . . . 218

Lokalizacja miejsc pochówków w przestrzeni wsi . . . . . . . . . . . 218

Symboliczny podział cmentarzy przykościelnych i parafialnych . . . . . . 219

Symbolika grobu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

„Nieczyści zmarli” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Cmentarze choleryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Łączność ze zmarłymi i wymiana darów . . . . . . . . . . . . . . 240

Zachowania wobec zmarłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Rozdział XVI.

Wyobrażenia o drzewach . . . . . . . . . . . . . . 249

Obraz drzewa w planie praktyczno-użytkowym . . . . . . . . . . . 250

Obraz drzewa w planie mityczno-religijnym . . . . . . . . . . . . . 253

Dąb Bartek z Zagnańska jako fenomen kulturowy . . . . . . . . . . . 266

Rozdział XVII.

Praca jako znak codzienności . . . . . . . . . . . . 271

Rozdział XVIII.

Święto jako znak sacrum . . . . . . . . . . . . . . 285

Kosmiczna symbolika wioski i domu . . . . . . . . . . . . . . . 285

Opowieści o świętowaniu od Bożego Narodzenia do świętej Łucji . . . . . 287

Obrzędowa wymiana darów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Rozdział XIX.

Miejsca na granicy światów . . . . . . . . . . . . . 309

„Historie prawdziwe” o diabłach, demonach, czarownicach . . . . . . . . 309

Miejsca gdzie mieszka diabeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

Diabelskie kamienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

„Ślepe Stoki” i inne trzęsawiska gdzie „diabeł wodzi” . . . . . . . . . . 318

Duchy, „niebezpieczni zmarli”, demony i miejsca . . . . . . . . . . . 324

Historia prawdziwa „kamienia z Kontrewersu” z rytami diabłów „nie ludzką ręka uczynionymi”..325

Wiejskie czarownice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

A. Przykłady map mentalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

B. Wykaz wywiadów cytowanych w pracy . . . . . . . . . . . . . . 401