Karpackie Miasta, Miasteczka i Wsie

Tereny górskie w Polsce zajmują niewielki obszar, stanowiący ok. 3% powierzchni kraju. Karpaty zajmują największy obszar górski w naszym kraju, ich struktura i wysokość jest zróżnicowana, a wysokość wynosi od 250 m n.p.m. na obszarze Pogórza i krawędzi Nasunięcia Karpackiego do ponad 2000 m n.p.m. w Tatrach, najwyższych górach w polskiej części Karpat. Administracyjne cały obszar wchodzi w skład trzech województw: podkarpackiego, małopolskiego i śląskiego. W regionie karpackim nadal występują bardzo wysokie wartości zachowanego środowiska naturalnego, które podlegają różnorodnej ochronie'. Obszary karpackie były zamieszkiwane od czasów prehistorycznych, ale obecny system kolonizacji pochodzi przede wszystkim z czasów średniowiecza, kiedy to dominowały miasta lokowane na prawie magdeburskim. Dzisiaj wiele z tych miast zachowało pierwotny układ, zabytkowe budynki, odnowione w ostatnich latach, a także różnorodne średniowieczne budynki, np. miejsca kultu, grody warowne, ratusze itp. Na obszarach wiejskich dziedzictwo kulturowe odnosi się przede wszystkim do drewnianych i ceglanych obiektów sakralnych, takich jak małe drewniane kościoły katolickie i cerkwie, oraz najczęściej XIX-wiecznych świątyń murowanych, które znajdują się zwłaszcza w centrach miejscowości, jak i zamków, pałaców, dworów, a także tradycyjnych budynków architektury regionalnej — mieszkalnych i gospodarskich. Niektóre z obiektów zostały umieszczone na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na obszarze Karpat występuje także wiele ważnych historycznych i tradycyjnych uzdrowisk, powstałych w XIX w. Ich późniejszy intensywny rozwój, związany przede wszystkim z budową znacznej ilości dużych budynków sanatoryjnych i wczasowych, w drugiej połowie XX w. przyczynił się do znacznego powiększenia tych miejscowości. Pomimo to w znacznym stopniu w centralnych obszarach tych miejscowości do dziś zachowano historyczne i tradycyjne założenia urządzeń oraz budynków uzdrowiskowych.
Jedynie na obszarze karpackim w województwie małopolskim, wśród wielkoobszarowych form ochrony przyrody, znajduje się: 5/6 parków narodowych, 46/85 rezerwaty przyrody, 5/11 parków krajobrazowych, 7/10 obszarów chronionego krajobrazu, 2 obszary Natura 2000 (PLB+PLH), 9/9 obszarów specjalnej ochrony ptaków (PLB), 50/86 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (PLH), Zestawienie form ochrony przyrody w województwie małopolskim (stan na 1 czerwca 2018 r.) wg Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie. Pierwsza pozycja oznacza zasób obszaru, druga — zasób całego województwa.

SPIS TREŚCI

Wstęp  5
1. Uwarunkowania środowiska naturalnego Karpat  7
1.1. Położenie i podział wewnętrzny polskich Karpat  7
1.2. Formy ochrony przyrody  10
1.3. Zagrożenia środowiska przyrodniczego  15
2. Historyczne uwarunkowania układu osadniczego Karpat  22
2.1. Zmiany w użytkowaniu terenów Karpat w XIX i XX wieku  30
2.2. Charakter budownictwa i architektury gór  38
2.3. Charakterystyka uwarunkowań przestrzennych i sposobu zagospodarowania polskiego regionu karpackiego  47
3. Przestrzeń kulturowa Karpat  52
3.1. Dziedzictwo materialne i niematerialne Karpat  52
3.2. Charakterystyka przestrzeni kulturowej polskich Karpat  70
3.3. Uwarunkowania kulturowe turystyki i wypoczynku w polskich Karpatach  78
4. Zmiany karpackiego systemu osadniczego w XX wieku z uwzględnieniem okresu po II wojnie światowej  93
4.1. Przestrzeń miejska  94
4.2. Miejscowości wypoczynkowe i uzdrowiska w polskich Karpatach  102
4.3. Przestrzeń wiejska  107
5. Charakterystyka zmian w XXI wieku wybranych elementów środowiska antropogenicznego Karpat  114
5.1. Modernizacja i rozbudowa miast małych, średnich i miasteczek  119
5.2. Zmiany w przestrzeni miejscowości uzdrowiskowych  141
5.3. Przekształcenia układów wiejskich i aktywizacja terenów wypoczynku i turystyki  162
5.3.1. Urbanizacja i suburbanizacja przestrzeni Karpat  162
5.3.2. Rozwój ośrodków wiejskich związanych z funkcją wypoczynku, sportu i turystyki  166
Wnioski i podsumowanie  174

Literatura  179
Streszczenie  185
Abstract  187
Resume  189