Rośliny zielarskie

W publikacji zebrano najważniejsze wiadomości dotyczące roślin zielarskich. Przedstawiono ich znaczenie gospodarcze i podział, rodzaje surowców zielarskich, podział i charakterystykę związków biologicznie czynnych i ich działanie farmakologiczne.

Opis gatunków obejmuje taksony roślin wykorzystywane w uprawach polowych, jak też wybrane gatunki roślin dziko rosnących. Gatunki zestawiono według podstawowego kryterium ich podziału, czyli rodzajów dostarczanego surowca zielarskiego. W ich charakterystyce podano ważniejsze cechy botaniczne roślin potrzebne do ich identyfikacji, dotyczące organów wegetatywnych (system korzeniowy, łodyga, liście) i generatywnych (kwiatostany, kwiaty, owoce, nasiona). Przy każdym gatunku dużo miejsca poświecono cechom surowca zielarskiego i jego składowi chemicznemu, a także działaniu terapeutycznemu i zasto-owaniu w lecznictwie oraz możliwościom alternatywnego jego wykorzystania. Usystematyzowanie treści merytorycznych i ujednolicenie opisu ważniejszych taksonów roślin ułatwi studiującym korzystanie ze skryptu i przygotowanie się do zajęć dydaktycznych.

Ważnym uzupełnieniem wiedzy zawartej w opracowaniu są rozdziały omawiające podstawowe zasady uprawy roślin zielarskich. Dotyczą one takich zagadnień, jak wymagania siedliskowe, uprawa roli, nawożenie, zasady zakładania plantacji, pielęgnacja i ochrona zasiewów, zbiór oraz przechowalnictwo surowców. Wiedzę na temat ziół uzupełnia rozdział poświęcony współczesnym trendom w przetwórstwie surowców i możliwościom ich wykorzystania.

SPIS TREŚCI:

Przedmowa  9

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROŚLIN ZIELARSKICH  11
1.1. Początki zielarstwa i ziołolecznictwa  11
1.2. Podstawowe pojęcia   14
1.3. Lecznicze wykorzystanie roślin zielarskich  18
1.3.1. Postacie leku ziołowego  20
1.4. Alternatywne wykorzystanie roślin zielarskich  30

2. SUROWCE ZIELARSKIE  37
2.1. Rodzaje surowców zielarskich  37
2.2. Nazewnictwo surowców zielarskich  46
2.3. Klasyfikacja surowców zielarskich  47

3. ZWIĄZKI BIOLOGICZNE CZYNNE  49
3.1. Podstawowe związki aktywne  52
3.1.1. Węglowodany  52
3.1.2. Tłuszcze i woski  59
3.1.3. Białka  63
3.1.4. Inne metabolity pierwotne  66
3.2. Wtórne związki aktywne  68
3.2.1. Glikozydy  68
3.2.2. Alkaloidy  81
3.2.3. Garbniki  89
3.2.4. Gorycze  90
3.2.5. Olejki eteryczne  91
3.2.6. Żywice i balsamy 100
3.2.7. Witaminy 104
3.2.8. Barwniki roślinne 107
3.3. Działanie farmakologiczne roślin 109

4. CHARAKTERYSTYKA GATUNKÓW I CECHY UŻYTKOWE SUROWCA 121
4.1. Surowce korzeniowe i kłączowe 122
4.1.1. Arcydzięgiel lekarski (Archangelica officinalis Hoffm.) 122
4.1.2. Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.) 124
4.1.3. Kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.) 125
4.1.4. Lubczyk lekarski (Levisticum officinale Koch.) 127
4.1.5. Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra L.) 129
4.1.6. Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis L.) 130
4.1.7. Oman wielki (Inula helenium L.) 131
4.1.8. Pokrzyk wilcza jagoda (At ropa belladonna L.)  133
4.1.9. Prawoślaz lekarski (Althaea officinalis L.) 134
4.1.10. Rzewień dłoniasty (Rheum palmatum L.) 136
4.1.11. Żeń-szeń amerykański (Panax quinquefolium L.) 137
4.1.12. Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.) 140
4.2. Surowce kwiatowe 141
4.2.1. Bez czarny (Sambucus nigra L.) 141
4.2.2. Malwa czarna (Althaea rosea (L.) Cav. var. nigra Hort.)  143
4.2.3. Lawenda lekarska (Lavendula officinalis Chaix.) 144
4.2.4. Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) 146
4.2.5. Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L. = Chamomilla recutita (L.) Rausch.) 148
4.2.6. Rumian rzymski (Anthemis nobilis L. = Chamomilla romana Crantz) 150
4.3. Surowce owocowe 152
4.3.1. Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum L.) 152
4.3.2. Kminek zwyczajny (Carum carui L.) 154
4.3.3. Kolendra siewna (Coriandrum satiuum L.) 155
4.3.4. Koper włoski (Foeniculum vulgare Mill.)  157
4.3.5. Orzech włoski (Juglans regia L.)  159
4.3.6. Ostropest plamisty (Silybum marianum Gaertn.) 161
4.3.7. Pieprzowiec roczny (Capsicum annuum L.) 162
4.4. Surowce nasienne 164
4.4.1. Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) 164
4.4.2. Dynia zwyczajna (Cucurbita pepo L.)  165
4.4.3. Gorczyca biała (Sinapis alba L.) 167
4.4.4. Gorczyca czarna (Brassica nigra (L.) Koch) 169
4.4.5. Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum L.) 170
4.4.6. Len zwyczajny (Linum usitatissimum L.) 171
4.4.7. Mak lekarski (Papaver somniferum L.) 173
4.4.8. Słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus L.) 176
4.4.9. Wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis L. = syn. Onagra biennis (L.) Scop.) Wiesiołek dziwny (Oenothera paradoxa Hudziok) 177
4.5. Surowce — ziele i liście 179
4.5.1. Babka lancetowata (Plantago lanceolata L.) 179
4.5.2. Bieluń indiański (Datura innoxia Mill.) 181
4.5.3. Bylica piołun (Artemisia absinthium L.) 182
4.5.4. Drapacz lekarski (Cnicus benedictus L.) 183
4.5.5. Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.) 184
4.5.6. Fiołek trójbarwny (Viola tricolor L.) 186
4.5.7. Jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea (L.) Moench) 187
4.5.8. Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus L.) 189
4.5.9. Konwalia majowa (Convallaria majalis L.) 191
4.5.10. Mniszek lekarski (Taraxacum officinale F.H. Wigg.) 193
4.5.11. Naparstnica wełnista (Digitalis lanata Ehrh.) 195
4.5.12. Ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.) 196
4.5.13. Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) 198
4.5.14. Rutwica lekarska (Galega officinalis L.)  200
4.5.15. Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca L.) 201
4.5.16. Szanta zwyczajna (Marrubium vulgare L.) 202
4.6. Surowce olejkowe 203
4.6.1. Bazylia pospolita (Ocimum basilicum L.) 203
4.6.2. Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.) 205
4.6.3. Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.) 206
4.6.4. Majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.) 207
4.6.5. Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) 209
4.6.6. Mięta pieprzowa (Mentha x piperita L.) 210
4.6.7. Rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis L.) 213
4.6.8. Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) 214
4.6.9. Tymianek pospolity (Thymus uulgaris L.) 216
4.7. Surowce roślin dziko rosnących 218
4.7.1. Borówka brusznica (Vaccinium vitis idaea L.) 218
4.7.2. Borówka czernica (Vaccinium myrtillus L.) 219
4.7.3. Chaber bławatek (Centaurea cyanus L.) 221
4.7.4. Cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.) 222
4.7.5. Jemioła pospolita (Viscum album L.) 223
4.7.6. Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.) 224
4.7.7. Kruszyna pospolita (Rhamnus frangula L.) 226
4.7.8. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.) 227
4.7.9. Malina właściwa (Rubus idaeus L.) 228
4.7.10. Perz właściwy (Agropyron repens (L.) Beauv. = Elymus repens (L.) Gould) 230
4.7.11. Podbiał pospolity (Tussilago farfara L.) 231
4.7.12. Poziomka pospolita (Fragaria vesca L.) 232
4.7.13. Skrzyp polny (Equisetum arvense L.) 234
4.7.14. Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) 235

5. ROŚLINY ZIELARSKIE W UPRAWIE POLOWEJ 237
5.1. Powody wprowadzenia ziół do uprawy 237
5.2. Specyfika polowej produkcji ziół  242
5.3. Rejonizacja produkcji zielarskiej  246
5.4. Liczba gatunków, areał uprawy i wielkość produkcji 248

6. ZASADY UPRAWY ROŚLIN ZIELARSKICH 255
6.1. Wymagania klimatyczne i glebowe 255
6.2. Zasady zmianowania  266
6.3. Uprawa roli  270
6.4. Nawożenie  275
6.5. Sposoby zakładania plantacji  304
6.6. Pielęgnacja i ochrona plantacji  329
6.7. Zbiór surowca  346
6.8. Suszenie surowca  353
6.9. Składowanie i pakowanie surowca 358

7. TRENDY W PRZETWÓRSTWIE ZIÓŁ 361

LITERATURA 377