Sztuka małych form. Studia nad produkcją i wzornictwem polskiej biżuterii w latach 1945 - 1989

Poruszone w tej publikacji zagadnienia dotyczą głównie spółdzielni podległych Cepelii. W kilku z nich — przede wszystkim warszawskiej ORNO, krakowskiej Imago Artis, poznańskich Rytosztuce i Juwelii, łódzkiej Metaloplastyce, gdańskich Bursztynach (do 1973 roku pod nazwą Wytwórnia Wyrobów Bursztynowych) — dość szybko, bo już około 1950-1952 roku, zdecydowano o podjęciu produkcji biżuterii, co sprawiło, że stanowiły one pod tym względem zwartą grupę wytwórczą. Zbieżna była również ich geneza (wyjątkiem były m.in. ORNO i zielonogórska Lubuska), bardzo często oparta na przymusowym uspołecznieniu pod koniec lat 40. XX wieku wielu prywatnych zakładów i wytwórni, które stawały się źródłem rzemieślników dla powoływanych spółdzielni. Ponadto, choć biżuteria produkowana w spółdzielniach i przedsiębiorstwach państwowych bywała bardzo często przez indywidualnych twórców traktowana pobłażliwie jako masowa i „nieartystyczna", trzeba wyraźnie podkreślić, iż Polki nosiły ją przez ponad 40 lat, tym samym stanowiła więc wyznacznik oraz dowód zmieniających się trendów, mód i tendencji stylowych. Nie będzie wobec tego przesadą stwierdzenie, że biżuteria ta miała charakter ogólnopolski — tak w zakresie dostępności, jak i w pewnych kategoriach znaczeniowych.

Określenie „sztuka małych form", niezwykle trafnie opisujące tworzone w Polsce w 2. połowie XX wieku wyroby z ceramiki, szkła i drewna a także tkaniny oraz biżuterię wykonywane indywidualnie lub produkowane w spółdzielniach i przedsiębiorstwach państwowych, jako pierwsza wprowadziła do naukowego obiegu Irena Huml. Sformułowanie to autorka konsekwentnie stosowała w swoich publikacjach, ponieważ jej zdaniem to nie wielkość, użyty materiał i sposób produkcji powinny decydować o uznaniu artystycznych walorów dzieła. Pojęcie to miało zwrócić uwagę historyków sztuki i krytyków na tę sferę tzw. sztuki użytkowej w Polsce, którą w publikowanych syntezach zazwyczaj pomijano lub kwitowano zaledwie kilkoma zdaniami. Konsekwentna postawa badawcza Ireny Huml doprowadziła do tego, że dziś przedmioty ze sfery wzornictwa okresu PRL są pełnoprawnym obiektem badań i polemik naukowych, publikacji oraz wystaw muzealnych. Przywołanie w tytule niniejszej książki terminu autorstwa Ireny Huml jest wyrazem szacunku wobec zapoczątkowanych przez nią badań, a jednocześnie ma podkreślić wagę omawianych zjawisk artystycznych, odnoszących się do biżuterii i galanterii wykonywanej w 2. połowie XX wieku w Polsce ze srebra oraz innych materiałów.

Z perspektywy 30 lat po dokonanym w Polsce w 1989 roku przełomie politycznym można zauważyć, że rozpoczęta wówczas destrukcja, a następnie likwidacja polskiego przemysłu złotniczo-jubilerskiego nie tylko przyniosła niepowetowane straty gospodarcze i społeczne, ale również znacznie zahamowała zapoczątkowane w tym czasie badania nad wzornictwem artystycznym biżuterii i galanterii produ-kowanej po 1945 roku.

SPIS TREŚCI:

PODZIĘKOWANIA  7
WSTĘP  9
STAN I PERSPEKTYWY BADAŃ NAD POLSKĄ BIŻUTERIĄ POWOJENNĄ 13

PRODUKCJA  27
Geneza polskich wytwórni i jej wpływ na produkcję i wzornictwo biżuterii powojennej 27
Organizacja państwowego przemysłu jubilerskiego  34
Organizacja polskich szlifierni kamieni szlachetnych i ozdobnych  40 Wzorcownia szlifierni w Kłodzku  53
Epizod importowy — biżuteria radziecka i chińska   59

WZORNICTWO  65
Geneza i przemiany wzornictwa polskiej biżuterii powojennej  65
Biżuteria autorska i biżuteria „masowa"  72
Pierwowzory, modele, wzorcownie polskiej biżuterii powojennej   81
Biżuteria „modułowa"  85
Polskie kamienie ozdobne — nefryt, chryzopraz, agat  89
Biżuteria kamienna jednorodna   94
Substytuty, zamienniki i nowe surowce w realizacjach polskiej biżuterii powojennej  96
Metale nieszlachetne w praktyce projektowej  98
Biżuteria miedziana i mosiężna   101
Szkło, ceramika i jubilerskie kamienie syntetyczne   107
Imitacje złota, srebra i bursztynu   111
Drewno, kość słoniowa i bawola, poroże   116
Rozwiązania techniczne wobec wzornictwa polskiej biżuterii powojennej   121
Łańcuszki i łańcuchy, zapięcia  122
Łączenia i zapięcia bransoletek   125
Zapięcia broszek i broszkowisiorów  128
Zapięcia i łączenia spinek mankietowych   130

IKONOGRAFIA  133
Świat przyrody — motywy roślinne   135
Świat przyrody — motywy zwierzęce  138
Pamiątki uroczystych obchodów i rocznic   144
Dewocjonalia, biżuteria religijna i okolicznościowa  148

ASPEKT SPOŁECZNY POLSKIEJ BIŻUTERII POWOJENNEJ   153
Biżuteria „demokratyczna" i biżuteria dostępna   153
Estetyka sprzedaży biżuterii   158
Polska biżuteria powojenna jako obiekt kolekcjonerski — identyfikacje  163
Przeróbki i fałszerstwa  167

PODSUMOWANIE  169
BIBLIOGRAFIA  171
ŹRÓDŁA ILUSTRACJI   178
INDEKS OSÓB   179