Rytuały codzienności. Świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej

Książka traktuje o dworze szlacheckim w szerokim ujęciu, a więc zarówno o dworach najmożniejszej grupy – magnaterii, jak i szlachty średniej, a niektóre przykłady odwołują się do grupy najuboższej. Pragnąc przedstawić organizację i codzienne funkcjonowanie dworu oraz tworzących go ludzi, Autorka sięgała do dokumentów źródłowych, m.in. ksiąg gospodarczych, rachunków, spisów należności dla urzędników i służby czy niekończących się zamówień na rzecz dworu. 

Dwór jako centrum prowincjonalnego świata kreował postawy polityczne poprzez jednanie sojuszników, tworzenie kręgów klientalnych, wywieranie nacisku na przeciwników. Był ośrodkiem edukacji szlacheckich synów i córek, miejscem kojarzenia stosownych małżeństw, podejmował inicjatywy ekonomiczne i przedsięwzięcia artystyczne, które nie pozostawały bez wpływu na jego otoczenie. Żaden dwór nie działał w próżni, a wręcz przeciwnie – kontakty towarzyskie i w interesach były częste i różnorodne.

SPIS TREŚCI

WSTĘP 9

ROZDZIAŁ I DOBRODZIEJE, KLIENCI I SŁUDZY 23
1.1. Dwór 25
1.2. Podstawy finansowe i liczebność dworu 41
1.3. Ludzie dworu 82
1.3.1. „Dworscy" — urzędnicy nadworni i ludzie dworu 82
1.3.2. Marszałek nadworny, podskarbi, ochmistrz 85
1.3.3. Podskarbi nadworny/kasjer generalny 89
1.3.4. Rachmistrz dworski 90
1.3.5. Kuchmistrz 92
1.3.6. Szafarz 96
1.3.7. Kredensarz 98
1.3.8. Podczaszy dworski, piwniczny 103
1.3.9. Sekretarze 103
1.4. Służba pokojowa 106
1.4.1. Pokojowcy, kamerdynerzy, lokaje i garderobiani 106
1.4.2. Lokaje 112
1.4.3. Paziowie 116
1.4.4. Karty 119
1.4.5 Niższa służba pokojowa 121
1.5. Służba kuchenna 122
1.5.1. Kucharze 122
1.5.2. Pisarz kuchenny 130
1.5.3. Cukiernicy (kandytorzy), piekarze, pasztetnicy 130
1.5.4. Kuchty, podkuchenne, pomywaczki i baby kuchenne 133
1.6. Fraucymer i służba kobieca — garderobiane i panny pokojowe 136
1.6.1. Ochmistrzyni 136
1.6.2. Fraucymer 138
1.6.3. Panny pokojowe i garderobiane 144
1.6.4. Niższa służba żeńska 146
1.6.4.1. Praczki 150
1.6.4.2. Mamki i piastunki 152
1.7. Dwór dziecięcy — dzieci na dworach 158
1.8. Służba stajenna 175
1.8.1. Konie i stajnie 175
1.8.2. Koniuszy 182
1.8.3. Masztalerz 184
1.8.4. Stangreci, forysie, woźnice i furmani 185
1.8.5. Łowczy 189
1.8.6. Myśliwi 189
1.8.7. Leśniczy 193
1.8.8. Pasiecznicy i bartnicy 196
1.9. Ogrodnicy i robotnicy ogrodowi 196
1.10. Okres zatrudnienia i wynagrodzenie za służbę 208
1.10.1. Jurgielt, strawne, suchedni 208
1.10.2. Barwa 216 
1.10.3. Rezygnacja ze służby, odstąpienie, ucieczka 222
1.10.4. Stary sługa 223

ROZDZIAŁ II LUDZIE W KRĘGU DWORU 227
2.1. Oficjaliści dworscy 227
2.1.1. Komisarze generalni dóbr 231
2.1.2. Zarządcy, arendarze i czeladź folwarczna 235
2.1.3. Burgrabia i gospodarz pałacowy, stróż 252
2.2. Rzemieślnicy i kupcy 254
2.2.1. Krawcy 260
2.2.2. Szwaczki, hafciarki, prząśniczki 264
2.2.3. Szewcy 267
2.2.4. Kuśnierze, kaletnicy, garbarze, powroźnicy 268
2.2.5. Pasamonicy, szmuklerze, mosiężnicy, kapelusznicy 270
2.2.6. Garncarze i kominiarze 272
2.2.7. Stolarze, snycerze, tapicerzy, bednarze, cieśle i tracze 274
2.2.8. Szklarze 283
2.2.9. Kowale, ślusarze, mosiężnicy, szlifierze, miecznicy 286
2.2.10. Rymarze i stelmachowie 290
2.2.11. Dworskie manufaktury 291
2.2.12. Złotnicy i jubilerzy, zegarmistrzowie 293
2.2.13. Kupcy i ich towary 300
2.3. Informatorzy, pocztarze, postmagistrzy 313
2.4. Dworska medycyna 318
2.4.1. Medycy, cyrulicy, felczerzy, panny apteczkowe 318
2.4.2. Akuszerki i „uczone baby" 336
2.5. Artyści na dworach — architekci, malarze, sztukatorzy, muzycy 343
2.5.1. Architekci 348
2.5.2. Malarze 353
2.5.3. Sztukatorzy 361
2.5.4. Muzycy i kapele dworskie 364
2.5.4.1. Trębacze, oboiści, dobosze 376
2.5.5. Milicje dworskie 378

ROZDZIAŁ III DWORSKA CODZIENNOŚĆ 383 
3.1. Codzienność szlacheckiego dworu 383
3.1.1 „Są tu ustawiczne gościny i zabawa" 392
3.1.2. Podróże 411
3.1.3. Polowania 418
3.1.4. Czytelnictwo i zainteresowania bibliofilskie 420
3.1.4.1. Kolekcjonerstwo 430
3.1.4.2. Kobiece zajęcia 433
3.1.5. Gry towarzyskie i hazardowe 434
3.1.6. Toaleta — dbałość o urodę i wygląd 436
3.1.7. Prywatna pobożność 444
3.2. Dworskie przysmaki 450
3.2.1. Owoce, soki, konfitury 465
3.2.4. Chleb i słodkie wypieki 468
3.2.4. Przyprawy, ,,korzenie» 472
3.2.5. Napoje 476
3.2.5.1. Alkohole 476
3.2.5.2. Kawa, czekolada, herbata 480
3.2.6. Naczynia kuchenne i stołowe 485
3.3. Rezydencje i siedziby 492

PODSUMOWANIE 519
ABSTRACT 523
BIBLIOGRAFIA 527
INDEKS NAZWISK 553