Reformaci w miejcowościach prowincji małopolskiej od XVII do XVIII wieku

Zespoły klasztorne to obiekty sakralne wpisane od wieków w strukturę miast i miasteczek, a także krajobrazów kulturowych otwartych. Stanowiły charakterystyczny rodzaj zabudowy, w którym elementy sakralne łączyły się z użytkowymi. Ze swoimi zamkniętymi wirydarzami i ogrodami wpisywały się w układy urbanistyczne, w tym panoramy miast.

Zmiany w zespołach klasztornych nie następowały rewolucyjnie sposób ich przekształcania zależał od tego, kiedy powstały i dla jakiego zgromadzenia zostały wzniesione.

Upłynęło prawie 400 lat od założenia Zakonu Braci Mniejszych Ściślejszej Obserwancji, zwanych potocznie reformatami (łac. Ordo Fratrum Minorum Strictioris Observantiae Reformatorum, OFMRef.). Zgromadzenie powstało w odpowiedzi na postulat powrotu do większej surowości i ascezy w zakonie franciszkańskim, na fali potrydenckich ruchów przynoszących odnowę Kościoła i zakonów.

Obiekty klasztorne wpisane są od wieków w struktury miast i miasteczek, łącząc w sobie elementy sakralne i użytkowe, stanowią nieodłączny składnik układów urbanistycznych. Badania nad krajobrazem kulturowym, którego postać kształtowały zespoły klasztorne w rozważaniach ograniczone tu zostały do polskiej południowej prowincji reformatów. Zaprezentowano zachowane obiekty należące do dawnych franciszkanów . Pochylono się nad aspektami związanymi z architekturą, i wpływem powstających siedzib na istniejące już struktury osadnicze. Zespoły klasztorne z grupy należącej do rodziny franciszkańskiej reprezentujące zgromadzenie reformatów stały się tematem prezentowanych tu badań. Zakres obejmuje terytorium Polski południowej wchodzącej w obszar zwany nomenklaturze zakonnej prowincją małopolską. Na przełomie XIX i XX wieku zakon utraciwszy swą nazwę „reformaci” został połączony ze zgromadzeniem bernardynów do rodziny franciszkańskiej. Obecnie część z opisywanych tu obiektów należy wciąż do Zakonu Braci Mniejszych, prowincji Matki Bożej Anielskiej. Obiekty charakteryzujące się cechami skromnego baroku, o rozbudowanych elementach typowych dla zespołów klasztornych stanowią charakterystyczną czytelną grupę w budownictwie sakralnym z terenu południowej Polski. Obecnym ważnym problemem jest zacieranie się walorów zabytkowych kompleksów klasztornych, chaos przestrzenny, zatracanie tożsamości miejsca poprzez zmianę użytkowania między innymi ogrodów. Zarysowano dzieje zakonu franciszkanów ze szczególnym uwzględnieniem przemian zachodzących w okresie od XVII do XVIII wieku. Barokowe relacje przestrzenne reformackich zespołów występujących w osiemnastu miejscowościach zostały przestawione na tle historycznych przemian. Efekty scenograficzne stanowią tu wyjątkowe dziedzictwo. Uwzględnione w badaniach siedziby to: Biecz, Gliwice, Góra Świętej Anny, Jarosław, Kazimierz Dolny nad Wisłą, Kęty, Kraków, Lublin, Pilica, Pińczów, Przemyśl, Rzeszów, Sandomierz, Solec nad Wisłą, Stopnica, Wieliczka, Zakliczyn nad Dunajcem, Zamość. Częścią pracy jest zestawienie obecnego stanu wszystkich osiemnastu fundacji reformackich, ze szczegółowym opisem każdego z obiektów i jego wpływu na relacje krajobrazowe. Katalog uzupełniają schematy graficzne ułatwiające dokonywanie porównań. Dodatkowo praca zawiera aneks ze spisem proponowanych roślin, które są odpowiednie do zasadzenia w historycznych ogrodach klasztornych, w szczególności w zespołach zgromadzeń franciszkanów reformatów na terenie historycznej prowincji małopolskiej. Prześledzono i opisano wpływ obiektów sakralnych, ze szczególnym uwzględnieniem klasztorów reformackich, na struktury miejskie. Określono typologię miast w których występują te obiekty oraz zespołów klasztornych w prowincji małopolskiej. Wykonano ocenę obecnego stanu zachowania badanych obiektów oraz określono wytyczne konserwatorskie dla ich zachowania. Zbadano znaczenia zachowanych obiektów dla trwałości ukształtowania harmonijnych krajobrazów miejscowości. Całość pracy zmierza do przestawienia autorskich wniosków i konkluzji uwypuklających wartość przebadanych zespołów klasztornych, jako grupy wyjątkowej z pośród reformackich obiektów zachowanych na terenie Europy. Grupa klasztorów powstających w ciągu przeszło stu dwudziestu lat, o podobnej charakterystyce, na trwałe odcisnęła piętno w strukturach miast mimo swej ascetyczności. Jak wynika z przeprowadzonych badań, krajobrazotwórcza rola tych zespołów miała wpływ na obraz struktur urbanistycznych, mimo iż lokalizowano je zazwyczaj na ich obrzeżach. Istotną rolę odgrywało również społeczne znaczenie tych zespołów. Niniejsza publikacja nie wyczerpuje zagadnień związanych z fenomenem reformackich fundacji w XVII i XVIII wieku. W przyszłości warto poddać gruntownym badaniom obiekty zachowane na terenach Europy Zachodniej i Środkowej na tle przemian zachodzących w Polsce. Niemniej grupa ta stanowi wyjątkową holistyczną strukturę. Ważne wydaje się przy tym stwierdzenie, że zespoły kościelno-klasztorne doby baroku były charakterystycznym i wybitnym zjawiskiem, zarówno ze względu na architektoniczną formę, jak i świadome kształtowanie harmonijnych krajobrazów. To szczególne dziedzictwo w obecnych realiach winno podlegać ochronie ze względu na rozległe powiązania widokowe, ujęcia panoramiczne oraz ekspozycję widokową czynną i bierną. Wartość lokalna zespołów poreformackich buduje tożsamość lokalną miejscowości, dotykając istoty miasta po dziś dzień.