Przekształcenia małych miast w Polsce. Na przykładzie specyfiki miast mazowieckich w strefie podmiejskiej Warszawy

W monografii przedstawiono wyniki badań dotyczących procesów rozwojowych małych miast (do 20 tys. mieszkańców) w Polsce położonych w strefach podmiejskich większych ośrodków. Badania przeprowadzono na przykładzie strefy podmiejskiej Warszawy, a ich zakres merytoryczny obejmował zagadnienia urbanistyki i architektury oraz zmian krajobrazu miejskiego, jakie zaszły na obszarach małych miast w wyniku dwóch transformacji ustrojowych – wprowadzenia gospodarki socjalistycznej po 1945 roku i powrotu do gospodarki kapitalistycznej po 1989 roku.
 
Problematyka badań koncentrowała się na trzech obszarach: przekształceniach przestrzennych wpływających na wykorzystanie terenów miejskich i zmianach ich struktury fizjonomicznej, co zrealizowano w wyniku analiz szczegółowych wybranych małych miast; procesach rozwojowych charakterystycznych dla małych miast w strefach podmiejskich, na podstawie analizy szczegółowej wybranych miast; przedstawieniu teoretycznych modeli urbanistycznych dla miast w strefach podmiejskich jako rozwiązań naprawczych i przyszłych, możliwych kierunków rozwoju małych ośrodków, na podstawie doświadczeń polskich i zagranicznych.
 
Zakres terytorialny badań obejmował układ osadniczy strefy podmiejskiej Warszawy z wyróżnieniem małych ośrodków miejskich. Granicę zewnętrzną obszaru badań przyjęto jako granicę obszaru metropolitalnego Warszawy (OMW), którego delimitacje przeprowadzono w pracach studialnych Mazowieckiego Biura Rozwoju Regionalnego w Warszawie w 2005 i 2010 roku. Obszar ten podlega współcześnie silnej presji urbanizacyjnej i przemianom w kierunku rozwoju funkcji mieszkaniowo-usługowej.
 
Zakres czasowy przeprowadzonych badań obejmował okres od 1945 roku, z uwzględnieniem uwarunkowań historycznych rozwoju miast, od czasu ich lokacji. Szczególny nacisk prowadzanych analiz położono na okres ostatnich 30 lat, po transformacji ustrojowej.
 
Celem badań była: identyfikacja etapów i związanych z nimi problemów rozwoju miast położonych w strefach podmiejskich; analiza przeobrażeń przestrzennych małych miast, jakie zaszły na ich obszarach po 1945 roku, w wyniku wprowadzenia gospodarki socjalistycznej i transformacji ustrojowej w 1989 roku; postawienie diagnozy stanu istniejącego zagospodarowania historycznych zespołów miejskich na przykładzie wybranych 8 małych miast w strefie podmiejskiej Warszawy; zdefiniowanie procesów rozwojowych, sytuacji problemowych i czynników, które wpływają na rozwój małych miast w strefach podmiejskich; analiza teoretycznych modeli miast europejskich w celu zdefiniowania możliwych kierunków rozwojowych małych miast w Polsce; przedstawienie działań naprawczych i narzędzi urbanistycznych dla małych miast, które mogłyby wpłynąć na ich harmonijny rozwój w przyszłości.

SPIS TREŚCI:

1. WPROWADZENIE  7
1.1. Przedmiot, zakres i cel badań  8
1.2. Wybór miast do badań szczegółowych  9
1.3. Metodyka prowadzonych badań  11
1.4. Układ pracy  12
1.5. Stan badań dotyczących małych miast 12

2. MAŁE MIASTO W STRUKTURZE OSADNICZEJ STREFY PODMIEJSKIEJ   15
2.1. Miasto i jego strefa podmiejska  15
2.2. Prawna ochrona miast w Europie  17
2.2.1. Specyfika i ochrona miasta europejskiego  17
2.2.2. Ochrona miast historycznych  19
2.2.3. Podstawy prawne zagospodarowania przestrzennego i ochrony miast w Polsce  20
2.3. Typologia małych miast  24
2.3.1. Klasyfikacja małych miast według liczby mieszkańców  24
2.3.2. Klasyfikacja małych miast według genezy procesu kształtowania się funkcji miejskich  25 2.4. Charakterystyka małych miast  26
2.4.1. Czynniki urbanistyczne wpływające na kształtowanie się małych miast  26
2.4.2. Charakterystyczne cechy małego miasta  27
2.4.3. Struktura funkcjonalna małych miast  28
2.5. Kierunki i uwarunkowania rozwoju małych miast po H wojnie światowej  29

3. ROZWÓJ URBANIZACJI W STREFIE PODMIEJSKIEJ WARSZAWY DO 1939 ROKU  32
3.1. Proces lokacji i rozwoju miast mazowieckich do 1795 roku  32
3.2. Urbanizacja strefy podmiejskiej Warszawy do I wojny światowej  37
3.3. Urbanizacja strefy podmiejskiej Warszawy w okresie międzywojennym  44

4. PRZEOBRAŻENIA PRZESTRZENNE MIAST STREFY PODMIEJSKIEJ WARSZAWY PO 1945 ROKU  50
4.1. Rozwój aglomeracji warszawskiej od 1945 roku  50
4.1.1. Uwarunkowania rozwoju strefy podmiejskiej Warszawy  50
4.1.2. Kształtowanie modelu sieci osadniczej aglomeracji  52
4.2. Przeobrażenia przestrzenne miast w epoce socjalistycznego modernizmu  57
4.3. Przeobrażenia i konflikty przestrzenne miast po 1989 roku  60
4.4. Czynniki wzrostu miast w strefie podmiejskiej Warszawy po 1945 roku — „od miasta małego do średniego" 64

5. PROCESY ROZWOJOWE WYBRANYCH MAŁYCH MIAST W STREFIE PODMIEJSKIEJ WARSZAWY 73
5.1. Przekształcenia struktury demograficznej i zawodowej 73
5.2. Proces rozpraszania zabudowy miasta 77
5.2.1. Rozpraszanie terytorialne 77
5.2.2. Rozpraszanie a dokumenty planistyczne 85
5.2.3. Proces przeobrażeń intensywności zabudowy 87
5.3. Proces przeobrażeń struktury funkcjonalnej miast 91
5.3.1. Funkcje dominujące miast i ich przemiany 91
5.3.2. Rozpraszanie struktury funkcjonalnej 93
5.3.3. Proces przekształceń centrum miasta 95
5.4. Proces przekształceń układu przestrzennego miasta 98
5.4.1. Przekształcenia układów ulicznych 98
5.4.2. Przekształcenia rynku miasta 101
5.4.3. Przekształcenia pozostałych placów miejskich 102
5.4.4. Przekształcenia działek miejskich 103
5.5. Proces przeobrażeń struktury społecznej miasta 105
5.5.1. Przekształcenia grup społeczno-kulturowych miast 105
5.5.2. Migracje wewnętrzne ludności według statusu społecznego 106
5.5.3. „Przestrzenie prospołeczne" w miastach 107
5.6. Proces przekształceń fizjonomii miasta 112
5.6.1. Struktura fizjonomiczna miasta 112
5.6.2 Przekształcenia struktury fizjonomicznej 114
5.7. Dostępność transportowa miasta 122
5.7.1. Zależność miasta od rozwiązań transportowych 122
5.7.2. Proces zanikania miasta dla pieszych 125
5.8. Proces przekształceń krajobrazu naturalnego miasta 128

6. KIERUNKI ROZWOJU MAŁYCH MIAST 133
6.1. Teoretyczne modele urbanistyczne małych i średnich miast 133
6.1.1. Miasta-ogrody 133
6.1.2. Miasto Nowego Urbanizmu 135
6.1.3. Miasto proekologiczne i zrównoważone 136
6.1.4. Miasto odporne (resilient ciiy) 139
6.1.5. Miasto przyjazne starzeniu (age-friendly-city)  143
6.1.6. Miasto Cittaslow 146
6.1.7. Miasta nowych technologii (smart city) 147
6.1.8. Miasto dobre do życia 150
6.2. Teoretyczne modele rozwoju małych miast w Polsce 153
6.2.1. Celowość teoretycznych modeli rozwojowych w warunkach Polski 153
6.2.2. Model "naprawianego" miasta 158
6.2.3. Dobre praktyki w krajach Unii Europiejskiej  159

7. MOŻLIWE DZIAŁANIA NAPRAWCZE 165

8. PODSUMOWANIE 168

Bibliografia 173
Spis ilustracji, tabel i wykresów 184
Słowniczek zastosowanych pojęć 188