Pozamiejski obraz przestrzenno-architektoniczny małopolski wczoraj i dziś

W porównaniu z licznymi materiałami dotyczącymi zagadnień życia miejskiego problematyka związana z życiem na wsi i produkcją rolniczą oraz przestrzenią organizowaną przez architekturę zajmuje w literaturze relatywnie mało miejsca. Utarło się przekonanie, że zagadnienia te należy postrzegać i traktować przez pryzmat potrzeb widzianych z perspektywy życia miejskiego. Często sprowadza się to do stale powtarzanych i chwytliwych haseł, utwierdzających ludzi mieszkających na wsi w przekonaniu, że postęp cywilizacyjny ma polegać gównie na tak zwanym wyrównywaniu standardów wypracowanych dla życia w miastach. W niniejszej książce autora interesuje zagadnienie polskiej wsi widziane okiem archisita i planisty w kontekście zrównoważonego rozwoju oraz ochrony przyrody i zdrowia. Tereny wiejskie postrzegane są obecnie, po transformacji ustrojowej, w dużej mierze jako obszary rezydencjonalne oraz potencjalne zasoby dla rozrostu metropolii i innych zjawisk postępującej suburbanizacji. W strefach podmiejskich i sąsiadujących z aglomeracjami, np. aglomeracją śląsko-krakowską procesy te są główną przyczyną odrolnienia, czyli przekształcania dotychczasowych terenów rolniczych w budowlane. W efekcie praca na roli, wszelkiego rodzaju uprawy, sadownictwo, hodowla zwierząt ii& radykalnie zmniejszają swe znaczenie w egzystencji i normach życia wiejskich społeczności. W wielu regionach Polski wieś przeżywa niespotykany dotąd w tak dużej skali kryzys. Najogólniej mówiąc, jest on związany z naruszaniem bądź odrzucaniem utrwalonych w procesie historycznym wartości. Jesteśmy ponadto świadkami ogromnej migracji ludności zarówno ze wsi do miast, jak też z miast na wieś. Zjawisko to jest zresztą widoczne w skali globalnej i wpływa na procesy metropolizacji, rozrastania się organizmów miejskich kosztem terenów wiejskich, co piszący te słowa uważa za tendencję z wielu powodów nieracjonalną. U nas, w Polsce, najbardziej niepokoi migracja wykształconych młodych ludzi za granicę. Na przykładach z województwa małopolskiego, a proces ten niestety dotyczy praktycznie wszystkich wsi polskich, widać, jak w zatrważającym tempie postępuje depopulacja ludności dotychczas zajmującej się rolnictwem, która porzucając pracę na roli, szuka ulowych źródeł utrzymania. Ludność, zwłaszcza młoda, niejako wchodząc w ten nowy mend, masowo zmienia kwalifikacje. Szuka swojej szansy w różnych dziedzinach zatrudnienia, np.: w promowaniu rekreacji, w turystyce i agroturystyce, wszelkiego rodzaju drobnych usługach, drobnej wytwórczości, a nawet w różnych pracach artystycznych.

SPIS TREŚCI

Myśli poprzedzające, czyli moje credo architekta i planisty 9
Wstęp  11
1. Przestrzeń wiejska a dziedzictwo kulturowe  15
1.1. Przestrzeń jako byt fizykalny i jej związek z kulturą  15
1.2. Przestrzeń a tryb życia ludzi i wynikające z tego konsekwencje  16
1.3. Początki architektury, planowania i projektowania. Próba definiowania „dziedzictwa"  16
1.4. Przestrzeń jako kategoria historyczna i własnościowa wsi i miast  18
1.5. Domy wiejskie jako relikt, świadectwo i ciągłość kulturowa  18
1.6. Przestrzeń urbanistyczna pozioma i przestrzeń wertykalna wsi a stosunki własnościowe i ekspansja terytorialna  19
2. Przestrzeń a ekologia, ochrona przyrody i środowiska 23
2.1. O terminologii  23
2.2. Człowiek jako jedno z ogniw biocenoz. Przestrzeń jako komponent ekologiczny 25
2.3. Konieczne pule przestrzeni  26
2.4. Przestrzeń ludzka i przestrzeń przyrody. Płytki ekonomizm przeciw mądrości i tradycji wieków 27 2.5. Nowe tendencje i nowe wyzwania 27
3. Przestrzeń, czas i procesy rozwojowe jako wyzwanie dla planistyki zrównoważonego rozwoju 31 3.1. O zrównoważonym rozwoju krytycznie  31
3.2. Przestrzeń, planowanie, zarządzanie i władztwo — relacje wzajemne 32
3.3. Determinanty planowania i projektowania; skala naszej wiedzy i niewiedzy, możności i niemożności  33 3.4. Syntetycznie o idei planowania i wyzwaniach 34
4. Związki pomiędzy planowaniem przestrzennym, architekturą a ochroną wartości przyrodniczych, kulturowych i zdrowia ludności 37
4.1. Konstrukcje wertykalne i szkody w krajobrazach. Naruszanie harmonii 37
4.2. Krajobrazy i tradycja 44
4.3. Inne konteksty obecności cywilizacji w krajobrazach 46
4.4. Emisja cieplna i ruchy atmosfery 46
4.5. Czynniki erozji  46
4.6. Smog elektromagnetyczny 48
4.7. Przestrzeń a zdrowie psychiczne i moralne 49
4.8. Zagrożenia w mieszkaniach 49
4.9. Przykład związany z domeną rolnictwa - hodowla 50
4.10. Jakie jest miejsce planistyki i architektury w tym zestawie problemów?  51
5. Stan architektoniczno-przestrzenny wsi województwa małopolskiego wartości rodzime, zagrożenia
i tendencje  55
5.1. Refleksje ogólne  55
5.2. Tereny górskie  58
5.3. Pozostałe wsie w granicach Małopolski 60
5.4. Pogranicza wsi, sąsiedztwo miast, wsie podmiejskie  67
5.5. Sąsiedztwo stref ochronnych parków narodowych 73
6. Meandry planistyki wiejskiej  91
6.1. Refleksje ogólne 91
6.2. Presja przeszłości  93
6.3. Najczęstsze błędy 95
6.4. Czynnik demograficzny 98
6.5. Konkluzja  100
7. Dom wiejski i jego przemiany w XX i XXI wieku  101 
7.1. Dom wiejski w dalszej przeszłości  104
7.2. Budownictwo na wsi po roku 1945  117
7.3. Zagrody wiejskie i ich zespoły oraz budynki gospodarcze  133
7.3.1. Przykłady zagraniczne  154
7.3.2. Niektóre koncepcje rodzime  161 
8. Infrastruktura i mała architektura  165
8.1. Rodzaje infrastruktury  165
8.2. Czynnik polityczno-ekonomiczny i inne ważne cechy infrastruktury  167
8.3. Infrastruktura wiejska i jej uwarunkowania, w tym planistyczne  169
8.3.1. Społeczny aspekt infrastruktury  172
8.3.2. Mała architektura  172
8.3.3. Infrastruktura zieleni  174
9. Architektura sakralna w krajobrazach kulturowych wsi  179
9.1. Rola czynników demograficznych oraz ideologicznych i politycznych  179
9.2. Nowe możliwości i wyzwania, dla różnych form sacrum w architekturze   180
9.3. Kościoły wiejskie, zabytkowe (w rym drewniane) i nowe  182
9.4. Przydrożne, przydomowe i polne kapliczki i krzyże  184
9.5. Typizacja kapliczek oraz złe i dobre nowe trendy projektowo-wykonawcze  186
10.0 tożsamości regionalnej  189
10.1. Przeszłość, archetypy i ich aktualność  189
10.2. Utracone szanse  190
10.3. Poszukiwanie nowego ujęcia tradycji i tendencje przeciwstawne  191
10.4. Aspekty społeczne  196
10.5. Ochrona panoram krajobrazowych  197
10.6. Problemy szkodnictwa architektonicznego  199
11.Przyszłość wsi w obliczu przemian po roku 1990 203
11.1. Cywilizacyjne zapotrzebowanie na walory wsi 203
11.2. Edukacja i aktywizacja ludności wiejskiej do nowych sposobów gospodarowania ziemią 207

Zakończenie 209
Conclusion  214
Literatura 219