Osiedla mieszkaniowe w krajobrazie wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego (1850-1945)

UWAGA!!! Ostatnie egzemplarze. Wydobyte z czeluści magazynu. Mogą mieć niewielkie uszkodzenia, zagięcia, zarysowania, zabrudzenia. Najmocniej przepraszam.

Imponującej objętości, bardzo bogato ilustrowana monografia, w której omówiono ewolucję koncepcji przestrzenno-funkcjonalnych budynków rejonu Wałbrzycha oraz stosowane materiałów i technologie. Na tej podstawie dokonano próby stworzenia typologii w odniesieniu do rozwiązań architektonicznych.

W pracy zastosowano klasyczną metodę badań układów urbanistycznych i obiektów architektonicznych. Przeprowadzono studia literatury przedmiotu i opracowań ogólnych dotyczących zarówno osiedli mieszkaniowych, jak i architektury i urbanistyki omawianego okresu, a także opracowań szczegółowych odnoszących się do innych terenów i miast (szczególnie Wrocławia). Podstawą studiów było badanie w terenie istniejących osiedli; układów urbanistycznych i poszczególnych obiektów. Dokonano inwentaryzacji (w tym fotograficznych), opisów, analiz formalnych i strukturalnych, a następnie sporządzono analizy porównawcze. Przeanalizowano bogaty materiał archiwalny w postaci oryginalnych projektów architektonicznych i urbanistycznych. Wykonano także kwerendy i studia materiałów kartograficznych; historycznych planów Wałbrzycha i Boguszowa oraz licznych archiwalnych planów topograficznych i przemysłowych (w szczególności górniczych), zawierających także dane topograficzne. Uzupełniono je badaniami źródeł pisanych: dokumentów archi-walnych i artykułów w prasie lokalnej, wydawanej w omawianym czasie. Umożliwiło to kompleksowe opracowanie przemian urbanistycznych miejscowości, uzupełnione informacjami o latach powstania i etapach rozbudowy oraz przekształceń poszczególnych osiedli. W pierwszym rozdziale omówiono początki i rozwój osadnictwa w rejo-nie Wałbrzycha. W drugim zaprezentowano narodziny oraz rozwój przemysłu i górnictwa, generujące powstawanie aglomeracji i jej przeobrażenia. W następnych rozdziałach pracy omówiono, przyjmując układ chronologiczny, poszczególne założenia urbanistyczne. Przedstawiono historię ich powstawania i rozbudowy. Analizie poddano sposoby rozwiązywania planu budynków mieszkalnych. Scharakteryzowano sposoby kształtowania kompozycji elewacji i stosowane formy architektoniczne. Prześledzono techniki budowlane. Rodzaje szkieletu kompozycyjnego układu, tworzenie hierarchii wysokościowej budynków, rozwiązania sieci komunikacyjnej oraz kształtowanie systemu nie-wielkich wnętrz publicznych, a także rodzaj zieleni towarzyszącej osiedlom stanowiły podstawowe rozważane zagadnienia urbanistyczne. Jako niezwykle istotny omówiono problem wpisania powstających założeń w krajobraz i powiązanie ich z pierwotnym układem urbanistycznym miast i wsi.

SPIS TREŚCI:

1. Wstęp  9
1.1. Wprowadzenie  9
1.2. Zabudowa miejska, wiejska, kolonia a osiedle mieszkaniowe  12
1.3. Przedmiot i zakres badań  14
1.4. Metoda i konstrukcja pracy  16
1.5. Cel opracowania  17
1.6. Stan badań i przegląd literatury  18
1.7. Materiały archiwalne  26

2. Geneza i rozwój osadnictwa w rejonie Wałbrzycha  28
2.1. Miasta i wsie w okresie przedindustrialnym  28
2.2. Rozwój tkactwa w rejonie Wałbrzycha  37
2.3. Górnictwo  39
2.4. Osiedla tkaczy i górników  41

3. Wałbrzyski okręg górniczo-przemysłowy. Powstanie i rozwój  47
3.1. Początki wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego. Rozwój górnictwa i przemysłu w drugiej połowie XIX w. i na początku XX w  47
3.2. Rozwój gospodarczy wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego w okresie Republiki Weimarskiej  57
3.3. Powstanie i rozwój aglomeracji wałbrzyskiej  58
3.4. Sytuacja wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego w Niemczech hitlerowskich  63

4. Zespoły zabudowy mieszkaniowej z lat 1850-1914  66
4.1. Zgrupowania budynków czynszowych dla górników i robotników  66
4.1.1. Zespół budynków czynszowych w południowo-wschodniej części Starego Zdroju (Altwasser)  66
4.1.2. Grupa budynków przy ul. Andersa na Białym Kamieniu(Weissstein)  68
4.1.3. Zabudowa czynszowa na Podgórzu (Dittersbach)  70
4.1.4. Zespół budynków na Sobięcinie przy ulicach św. Barbary, Średniej, Wschodniej i Kolejowej (Colonie Oest End)  72
4.1.5. Osiedle domów koło szybu „Tytus" na Białym Kamieniu, przy ul. Daszyńskiego (Konradsthalerstrasse)  76
4.1.6. Osiedle w Kuźnicach Południowych (Fellhammer)  83
4.1.7. Zespoły domów przy ul. Przodowników Pracy i ul. 1 Maja w Boguszowie (Kirchenweg, Schuetzenstrasse, Gottesberg) oraz w Kuźnicach Północnych (Fellhammer Bahnhof)  87
4.1.8. Zespół domów przy ul. Traugutta w Gorcach (Rothenbach)  92
4.1.9. Nowy Glinnik (Neuhain)  96
4.2. Osiedla prywatne  99
4.2.1. Zespół zabudowy przy ul. Szkolnej i Kolejowej w Boguszowie (Gottesberg, Schulstrasse, Altebahnhofstrasse)  99
4.2.2. Osiedle przy ul. Grota-Roweckiego na Piaskowej Górze (Colonie Sandberg) 110
4.3. Osiedle przy ul. Kasztanowej w Szczawnie (Salzbrunn, Feldstrasse) 116
4.4. Osiedla patronackie  124
4.2.3. Osiedla wznoszone przez kopalnie  124
4.4.1. Osiedle „Czterech Domów" przy placu Grunwaldzkim (Vierhaeuser)  124
4.4.2. Osiedle przy placu Traugutta (Ritterplatz)  131
4.4.3. Osiedle przy ul. Beethovena (Bahnschacht Anlage)  139
4.4.4. Osiedle przy ul. Nowowiejskiej (Laxenberg)  146
4.4.5. Mieszkania przy dawnej hucie (Wilhelmhuette) w Wałbrzychu  149
4.4.6. Osiedle przy ul. Kochanowskiego w Gorcach (Rothenbach)  150
4.4.7. Domy przy ul. Głowackiego w Górnym Wałbrzychu (Ober Waldenburg, Ritterstrasse)  153
4.4.8. Osiedle przy szybie „Chwalibóg" („Segen Gottes") na Starym Zdroju  155
4.4.9. Osiedle kolo kolonii przy W. Świdnickiej na Podgórzu (Heinrichsgrund)  159
4.4.10. Kolonia górnicza przy ul. Zachodniej na Sobięcinie (West End)  159
4.4.11. Niezrealizowane osiedle w Sobięcinie (Nieder Hermsdorf)  166
4.4.12. Osiedle przy szybie „Jan" („Hans Heinrich") na Białym Kamieniu  166
4.5. Osiedla przy innych zakładach przemysłowych  170
4.5.1. Budynki pracownicze przy dawnej fabryce porcelany Kriestera (Kriesterstrasse)  170
4.5.2. Osiedle przy fabryce porcelany w Starym Zdroju („Kamerun")  171
4.5.3. Pierwsze osiedle przy dawnej fabryce luster (Schlesische Spiegelglas-Manufaktur in Altwasser) na Piaskowej Górze  174
4.5.4. Osiedle realizowane pod opieką dyrektora Arbenza przy fabryce luster na Piaskowej Górze (Schlesische Spiegelglas—Manufactur Carl Tielsch)  175
4.5.5. Osiedle przy dawnej hucie „Karol" (Carlshuette Colonie)  189
4.6. Osiedla kolejowe  190
4.6.1. Zespól domów kolejowych przy ul. Nowy świat (Neuestrasse)  190
4.6.2. Zespól budynków przy dworcu Wałbrzych Główny (Dittersbach)  192

5. Początki działalności spółdzielni mieszkaniowych (1902-1919). Nowe dzielnice  197
5.1. Osiedle „Wanda" (Fuchsberg) na Białym Kamieniu  198
5.2. Zabudowa przy ul. Bohaterów Getta (Neuestrasse) na Białym Kamieniu  207
5.3. Nowe Miasto (Neustadt)  208
5.4. Nowe dzielnice w Szczawnie (Bad Salzbrunn)  228
5.5. Nieukończone osiedle na Nowym Szczawnie (Neu Salzbrunn, Friedrich-, Keiserstrasse)  235
5.6. Niezrealizowane osiedle na Podgórzu (Neuhaeuser Siedlung)  236
5.7. Grupa budynków spółdzielczych w południowej części Podgórza (Dittersbach)  237
5.8. Gorce — założenie przy placu Zwycięstwa (Kolonie Rothenbach)  241

6. Osiedla okresu Republiki Weimarskiej  243
6.1. Osiedla wznoszone z inicjatywy miast i gmin przy współpracy ze „Schlesisches Heim"
(„Schlesische Heimstaette")  243
6.1.1. Osiedle na zboczu wzgórza Gedymina na Starym Zdroju (Hartebusch Siedlung)  247
6.1.2. Osiedle na zboczu Góry Parkowej (Gleisberg) w Wałbrzychu  265
6.1.3. Osiedle przy ul. Bogusławskiego na Starym Zdroju (Bauvereinstrasse)  266
6.1.4. Osiedle w Boguszowie przy ul. 1 Maja (Schuetzenstrasse)  268
6.1.5. Osiedle na Gaju (Stadtpark Siedlung)  280
6.1.6. Osiedle przy szybie „Mieszko" na Podgórzu (Melchior Siedlung)  291
6.1.7. Osiedle na Podgórzu przy ul. M. Skłodowskiej-Curie (Neuhaeuser Siedlung)   300
6.1.8. Osiedle na Piaskowej Górze przy W. kardynała Stefana Wyszyńskiego (Klein Siedlung Ober-Salzbrunn, Sandberg)  312
6.1.9. Grupy zabudowy mieszkaniowej przy ul. Ludowej na Białym Kamieniu (Friedhofsweg) 325
6.1.10. Osiedle przy ul. Piasta na Białym Kamieniu (Friedenhof Siedlung) 331
6.1.11. Osiedle kolo kopalni ,Yictoria" na Sobięcinie (Siedlung Nieder Hermsdorl) 337
6.1.12. Niezrealizowane osiedle w Nowym Szczawnie (Neue Salzbrunner Siedlung) 357 6.1.13. Osiedle w Starym Lesieńcu (Alt Laessig) 358
6.1.14. Rozbudowa Gorc (Rothenbach) 361
6.1.15. Osiedle przy ul. Kłodzkiej na Rusinowej (Siedlung, Reussendorf) 364
6.1.16. Osiedle na Opoce (Hartau) 367
6.1.17. Osiedle na Konradowie (Siedlung Konradsthal) 368
6.1.18. Osiedle w Szczawienku (Sorgau) 373
6.1.19. Osiedle w Strudze (Adelsbach Siedlung) 376
6.2. Inwestycje spółdzielni budowlanych z przełomu lat 20. i 30. XX w 378
6.2.1. Osiedle na zboczu Góry Parkowej nad szpitalem (Knappschaft Lazarett) w Wałbrzychu 379
6.2.2. Rozbudowa Nowego Miasta na północ (Siedlung am Freibad) 386
6.2.3. Osiedle na dawnym Wzgórzu Pocztowym (Postberg Siedlung — Laxenberg Siedlung) 397 6.2.4. Osiedle Trzech Róż (Drei Rosen Siedlung) 407
6.2.5. Osiedle na Nowym Szczawnie (Hindenburg Siedlung, Konradsthaler Siedlung) 410 6.2.6. Osiedle przy ul. Bocznej, 3 Maja i Bukowej na Białym Kamieniu (Konradthaler- u. Friedrich Scharfstrasse in Weissstein) 414
6.2.7. Osiedle przy ul. Krakowskiej na Górnym Sobięcinie (Fellhammer Grenze Siedlung) 418
6.2.8. Osiedle przy ul. Świdnickiej na Podgórzu (Siedlung Baerengrund) 426
6.2.9. Niezrealizowane osiedle w Szczawnie (Idahof Siedlung) 430
6.3. Uzupełnienia zabudowy 432
6.3.1. Uzupełnienia zabudowy w obrębie Podgórza (Luther-, Amtshaus-, Hauptstrasse) 434
6.3.2. Zabudowa ul. Szlifierskiej i ul. Grota-Roweckiego na Piaskowej Górze (Schulstrasse im Ortsteil Sandberg) 437
6.3.3. Osiedle kolo cmentarza komunalnego na Sobięcinie (Lutherstrasse) 443
6.3.4. Rozbudowa osiedli w Sobięcinie i w Starym Zdroju 445
6.3.5. Projektowane osiedle na południe od ul. Żeromskiego na Starym Zdroju („Kamerun") 446
6.3.6. Uzupełnienie osiedla za zamkiem, w sąsiedztwie szybu „Zofia" (Anlage Schachtes „Ida") 447
6.4. Pierwsze osiedla podmiejskie (Stadtrandsiedlung) i „male osiedla" (Kleinsiedlung) czasów kryzysu światowego 450
6.4.1. Osiedle na terenach Górnego Wałbrzycha (Idaschacht Siedlung) 450
6.4.2. Osiedla podmiejskie na Poniatowie (Stadtrand Siedlung Seitendoil) 460
6.4.3. Zespół domków przy ul. Andersa (Adolf Hitler Strasse) na Białym Kamieniu 465
6.4.4. Grupa domów przy ul. Ogrodowej w Szczawienku (Siedlungstrasse) 466

7. Osiedla okresu reżimu hitlerowskiego 469
7.1. Osiedla podmiejskie (Stadtrand Siedlung) 472
7.1.1. Osiedle na Podgórzu (D.A.F — Grenzland Siedlung „Glueckauf", Dr Ley—Siedlung) 472
7.1.2. Osiedle przy ul. Welońskiego i Łukowej (Haertelgraben Siedlung, Stadtrandsiedlung Ober Waldenburg)  478
7.2. Osiedla interwencyjne wielorodzinne (Volkswohnungen) 482
7.2.1. Osiedle przy ul. K. Namysłowskiego, S. Kazury i T Sygietyńskiego na Nowym Mieście (Siedlung an der alten Ziegelei) 482
7.2.2. Osiedle przy ul. Harcerskiej na Nowym Mieście (S.A. Siedlung Herderstrasse)  489
7.2.3. Niezrealizowane osiedle na południe od ul. J. Piłsudskiego (Gelaende zwischen Kreuzstrasse, Hermannstrasse, Charllottenbrunnenstrasse)  490
7.2.4. Osiedle Robotnicze (Siedlung Hartau)   491
7.2.5. Osiedle pod Czamotą - ul. Giserska, Burczykowskich i Kujawska na Starym Zdroju (Siedlung am Schwarzen Lehne)  498
7.2.6. Małe osiedla na krańcach aglomeracji. Osiedle przy ul. Nowej w Szczawienku (Neuestrasse, Nieder Salzbrunn) i szereg zabudowy przy ul. Noworudzkej na Rusinowej (Ruessendorf)  500
7.3. Osiedla interwencyjne jednorodzinne (Kleinsiedlung)  501
7.3.1. Osiedle w Szczawnie przy ul. Ułanów Nadwiślańskich (Adlesbachstrasse Siedlung)  501 7.3.2. Osiedle przy ul. Robotniczej w Szczawienku 505
7.3.3. Stary Zdrój, ul. Kolonialna i Jesienna (Am Vorwerksbusch)  506
7.3.4. Niezrealizowane osiedle nad Pełcznicą na Starym Zdroju  508
7.3.5. Osiedle w Szczawnie przy ul. Wita Stwosza (Wiesenstrasse)  508
7.3.6. Zabudowa ul. Górnej i Obrońców Westerplatte w Szczawnie (Luetzowstrasse, Seydlitzstrasse)  511
7.3.7. Osiedla zamiejskie w Boguszowie przy ul. 22 Lipca (Stadtrand Siedlung, Klein Siedlung Gottesberg, Breiten Hau) i w Glinniku Starym (Alt Hain)  512
7.3.8. Osiedle w Lubiechowie (Liebichau)  513
7.4. Projekty rozbudowy Sobięcina z początku lat 40. XX w. 514

8. Właściciele i najemcy. Inwestorzy i budowniczowie  517

9. Projektanci - urbaniści i architekci  523

10. Rozwiązania architektoniczne budynków mieszkalnych w okręgu wałbrzyskim 528
10.1. Rodzaj zabudowy 528
10.2. Budynki wielorodzinne  529
10.2.1. Układ i bryła  529
10.2.2. Rozplanowanie 533
10.3. Budynki jednorodzinne  539
10.3.1. Układ i bryła  539
10.4. Mieszkanie  541

11. Infrastruktura  545

12. Materiały. Technologie  547

13. Formy architektoniczne  548
13.1. Historyzm 548
13.2. Secesja  549
13.3. Regionalizm  551
13.4. Modernizm    553

14. Typowość a indywidualizacja  557

15. Urbanistyka osiedli mieszkaniowych wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego 560
15.1. Poszukiwania urbanistyczne od połowy XIX w. do przełomu XIX/XX w 560
15.2. Dzielnica miejska a osiedla ogrodowe  561
15.3. Osiągnięcia urbanistyczne okresu Republiki Weimarskiej  564
15.3.1. Urbanistyka osiedli mieszkaniowych po pierwszej wojnie światowej  564
15.3.2. Urbanistyka osiedli przełomu lat 20. i 30. XX w 570
15.4. Urbanistyka osiedli czasów hitlerowskich  573
15.5. Addytywność a zwartość kompozycji. Zespół urbanistyczny otwarty - zamknięty  575
15.6. Osiedla podmiejskie, satelitarne, dzielnice i uzupelnienia zabudowy 578

16. Zaplecze funkcjonalne   579

17. Kompozycja w krajobrazie. Zieleń  583
17.1. Okres powstawania krajobrazu okręgu górniczo-przemysłowego (1850-1914)  583
17.2. Okres Republiki Weimarskiej  584
17.3. Okres Trzeciej Rzeszy  586

18. Podsumowanie 587
18.1. Problem nazw - problem tożsamości 588
18.2. Problem ochrony konserwatorskiej  589
18.2.1. Urbanistyka   589
18.2.2. Architektura  592
18.2.3. Krajobraz. Zieleń  596

19. Wnioski końcowe  599
Bibliografia  603
Literatura przedmiotu  603
Literatura ogólna i porównawcza 607
Archiwalia  612
Dokumenty budowlane i urbanistyczne  612
Archiwa przedsiębiorstw i organizacji  620
Plany  622
Mapy topograficzne  623
Plany turystyczne  624
Plany górnicze  624
Projekty urbanistyczne i techniczne  625
Projekty architektoniczne  629
Indeks nazw miejscowości, ulic i wybranych obiektów  639
Indeks nazwisk i nazw  647