Od chłopskiej chałupy do domu współczesnego rolnika

Bogato ilustrowana monografia poświęcona architekturze chat chłopskich w XX wieku. W publikacji zaprezentowano projekty z licznych wzorników z I poł. XX wieku, w tym z:

ODBUDOWA POLSKIE WSI 1915

ODBUDOWA POLSKIEJ WSI 1916

CHOMICZ: ODBUDOWA WSI POLSKIEJ 1916

ARCHITEKTURA I BUDOWNICTWO 1925-1939

CHĘTNIK; CHATA KURPIOWSKA 1915

HEJMAN: MIESZKANIE NA WSI I W MIASTECZKACH 1936

GOŁEBIOWSKI: DOMY I DWORY 1830

GLOGER: BUDOWNICTWO DRZEWNE 1900-1903

gospodarstwo dom drewniany chata wieś

PIAŚCIK: PRZYKŁADOWE PROJEKTY ZAGRÓD WIEJSKICH 1938

PUSZET: CHATA 1914

i ok. 50 innych

Od autora

Zwykle tak bywa, że na jedną sprawę można spojrzeć z różnych punktów widzenia, zależnie od tego, na jaki aspekt chce się zwrócić szczególną uwagę. Często bywa także i tak, że pewne zagadnienia, zwłaszcza te ujmowane w ujęciu historycznym, w miarę pojawiania się nowych informacji na dany temat lub w wyniku głębszych studiów, wymagają kontynuacji i bardziej szczegółowego omówienia. Tak jest w przypadku mojej książki, którą pragnę oddać przyszłemu czytelnikowi. Książka ta opisuje i obrazuje w szeregu załączonych ilustracji przemiany, jakie zachodziły w sposobie programowania i kształtowania planu i architektury chłopskiej chałupy, na drodze do współczesnego domu rolnika. Obejmuje ona okres dwudziestego wieku, okres, w którym po uwłaszczeniu chłopów, chłop samodzielnie mógł kształtować swoje środowisko zamieszkania według swojej woli i na miarę swojego statusu materialnego. Samodzielnie nie oznacza wcale, że musiał polegać tylko na swoich umiejętnościach i inwestować w rozwój swojego gospodarstwa własne środki. Na różnych etapach ewolucji chłop mógł korzystać ze wsparcia organizacji społecznych, czy też z pomocy organizacyjnej, prawnej i finansowej Państwa. Nie jest to pierwsza próba całościowego ujęcia tego tematu. Próbę taką podjął już w latach osiemdziesiątych XX wieku Ignacy Felicjan Tło-czek w książce pt. „Dom mieszkalny na Polskiej wsi"'. Pisze on w niej między innymi: Dokonana w tej książce próba całościowego zobrazowania szczególnych cech polskiego domu mieszkalnego na wsi jest pierwszą próbą wśród dotychczasowych opracowań tego tematu (...). Zestawione z sobą obiekty pokazują nie tylko różny poziom, ale i linię rozwojową polskiego domu — od form najprostszych do funkcjonalnie i artystycznie doskonałych. W rozdziale zatytułowanym „Dom wiejski i jego przemiany autor opisuje historię przekształceń domu na wsi, kończąc na fragmentarycznym opisie dorobku pochodzącym z doświadczenia, jakim była odbudowa wsi Piaseczno w latach 1945-1947. Było to zaledwie w połowie czasu na drodze ewolucji domu chłopskiego do końca XX wieku. Nieznane są powody, dla których autor zrezygnował z opisu dorobku projektowego Instytutu Kształtowania Środowiska, a zwłaszcza z materiałów pochodzących ze studialnych opracowań na temat Wzorcowych Ośrodków Gminnych, wśród których znalazły się także projekty domów mieszkalnych dla rolników indywidualnych. Studia te zakończone zostały pod koniec lat 70. i materiały te znane były już dla interesujących się tą tematyką. Książka prof. Tłoczka ukazała się pięć lat później. Niniejsza publikacja jest nie tylko dalszym opisem przemian kształtu domu chłopskiego, doprowadzonym do końca ubiegłego wieku, ale także wzbogaceniem w treści i ilustracje już przedstawionego materiału w cytowanej książce I. Tłoczka. Być może jej rozległość tematyczna, obejmująca, poza aspektem chłopskiej chałupy, także i inne tematy, jak problemy budownictwa dworkowego, mieszkań patronackich, domów w Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR-ach), nie pozwalały autorowi nadmiernie rozbudowywać zakresu badań i studiów. Naturalną koleją rzeczy, następni badacze przemian domu rolnika zajmą się tym problemem, bez konieczności wzywania ich do podjęcia tego trudu. Innym jeszcze elementem różniącym oba te opracowania jest wzbogacenie materiału o własne doświadczenia autora niniejszej książki, wynikające zarówno z badań nad architekturą ludową, jak i z praktyki zawodowej. Do grupy badań zaliczyć trzeba wyniki studiów nad regionalizacją form architektury ludowej, zawarte w reasumpcji KBN-wskiego grantu pod nazwą „Poszukiwanie współczesnej formy regionalnej architektury obszarów wiejskich, na przykładzie regionów kulturowych: Mazursko-Mazowieckiego i Podlasko-Lubelskiego".4 W grupie drugiej znalazło się wiele projektów domów dla rolników indywidualnych, wykonanych bądź to w biurach projektów, bądź też pochodzących z własnej, prywatnej działalności zawodowej autora jako architekta. Może zastanawiać niektórych zakres cytowań, zaczerpniętych z różnych dokumentów i źródeł. Zwykle podaje się je w przypisach, tych końcowych, lub umieszczanych bezpośrednio pod tekstem autorskim. Autor uznał, że włączenie ich w potoczysty rytm czytanego tekstu, czyni ten tekst bardziej przyswajalnym. Nie zwalnia to od obowiązku dokumentowania ich odpowiednimi przypisami, odnoszącymi się do zagadnień omawianych w poszczególnych rozdziałach i w liczbie ograniczonej tylko do ich zakresu. Taką zasadę autor przyjął w tym opracowaniu. Konsekwencją jej jest także numeracja poszczególnych ilustracji, ograniczona tylko do zakresu tematycznego poszczególnego rozdziału. Łatwo zauważyć, że przedstawienie materiału ilustracyjnego pokazane jest w niejednolitej formie graficznej, bez próby ujednolicenia go w autorskiej szacie. Jest to zabieg nieprzypadkowy; oddaje on bowiem specyfikę prezentacji projektów w takiej postaci, jaka dla danego okresu historycznego była uznawana za zgodną z panującą modą lub była szczególnym znakiem rozpoznawalnym projektanta. W pojedynczych przypadkach autor zmuszony był wykonać własne rysunki, gdyż materiał źródłowy nie był dostatecznie czytelny. Odnosiło się to głównie do rysunków zaczerpniętych z książki inż. Z.S. Celarskiego pt. „Zabudowa osad na tle reformy rolnej w Polsce" (1925 r.).

Nie można też pominąć szczególnego elementu, polegającego na zamieszczeniu w książce projektów studenckich. Autor był przecież pracownikiem naukowo--dydaktycznym wyższej uczelni architektonicznej, w której prowadził zajęcia dydaktyczne, związane z kształtowaniem architektonicznego obrazu wsi polskiej. Sam będąc miłośnikiem tradycyjnego jej obrazu, pragnął także, wspólnie z ze-społem pracowników, ten sentyment zaszczepić także młodzieży akademickiej. I nie chodziło w tym uwielbieniu o bezkrytyczne stosowanie tradycyjnych wzorów we współczesnych rozwiązaniach architektonicznych, ale o takie kształtowanie postawy, by w projektach tych sprzęgać tradycję z nowoczesnymi wyzwaniami, jakie stawiają przed budownictwem na terenach wiejskich czasy współczesne. Brak sentymentu dla tradycyjnego obrazu polskiej wsi, w tak artystycznej formie odbierany zarówno w malarstwie, jak i w literaturze dawnych czasów, spowodował niebywałe zeszpecenie jej obrazu w powojennej praktyce inwestycyjnej na terenach wiejskich. W działalności dydaktycznej autor wykorzystał swoje studia nad architekturą wernakularną, architekturą polegającą na twórczym przetwarzaniu tradycyjnych form architektury ludowej we współczesnym budownictwie na terenach wiejskich. Wiele jego publikacji na ten temat znalazło się w szeregu wydawnictw uczelnianych, a także w sprawozdaniach z różnych seminariów i konferencji naukowych poświęconych architekturze na terenach wiejskich.

Spis treści

Podziękowania 5

Od autora 7

Wstęp 11

Chałupa XIX-wieczna jako punkt wyjścia do badań 19

Rozbudzona świadomość 37

Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie — 1909 r. 40

Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym w 1912 r. w Krakowie 47 Inicjatywy Obywatelskie 53

Warszawski konkurs na zagrodę włościańską 53

Krakowski konkurs na zagrodę włościańską 66

Uwagi odnośnie do rozwiązań funkcjonalnych i architektonicznych 80

Na przedprożu Reformy Rolnej 83

Co z odbudową według projektów katalogowych lat 1915 i 1916 83

Maszynowa produkcja chat i dworków drewnianych 88

Od batalii do reformy rolnej — lata 1919-1925-1939 93

Naprawa struktury agrarnej w odrodzonym Państwie Polskim 93

Uchwała Rolna i pierwsze zarządzenia wykonawcze. Rok 1919 94

Ustawa o wykonaniu reformy rolnej z dnia 28 grudnia 1925 r. 98

Praktyczna realizacja ustawy rolnej 98

Parcelacja bankowa 99

Parcelacja rządowa 104

Scalanie gruntów 111

Wieś Piaseczno — czy to jeszcze etap Reformy Rolnej 121

Poszukiwanie nowoczesnych rozwiązań dla chłopskiej chałupy 121

Proces organizowania instytucji do realizacji zadań związanych z odbudową wsi 128

Projekty „Krótkiej drogi" dla wsi Piaseczno 130

Projekty domów mieszkalnych przeznaczonych do realizacji 138

Konstrukcje i materiały budowlane 147

Realizacja budowy 147

20 lat później. Obecny stan Piaseczna oraz badanie wyników doświadczenia 148

Wyraz architektoniczny 153

Chałupy — okres odwilży (1956-1970) 159

Program Rządowy PR-5 177

Chałupa w Krajobrazie Chronionym 195

„Dom swych marzeń" sięga po miano domu współczesnego rolnika 207

Dom rolnika w pracach studenckich 231

Streszczenie 245

Literatura 249

Spis ilustracji 253

Nota o autorze 263

--

BUDOWNICTWO LUDOWE WIEJSKIE DREWNIANE Z DREWNA