Modernizm na Śląsku 1900-1939. Architektura i polityka

Geopolityczna sytuacja Śląska w pierwszej połowie XX wieku miała bezpośredni wpływ na rozwój nowoczesnej architektury. Prestiżowy projekt jak Hala Stulecia Maxa Berga we Wrocławiu, mógł powstać, ponieważ miasto chciało pokazać, że nadąża za zachodnioniemieckimi konkurentami. Ambitna rozbudowa Katowic w okresie międzywojennym nastąpiła w wyniku kulturowego wyścigu z niemieckimi miastami po drugiej stronie granicy. Koniunktura w budownictwie przyciągnęła na Śląsk kreatywne osobowości, takie jak Erich Mendelsohn, Dominikus Böhm, Tadeusz Michejda i Karol Schayer; tu swoją karierę zaczynali tacy architekci, jak Hans Poelzig i Ernst May.

Autorka analizuje rozwój architektury w świetle współczesnego dyskursu artystycznego i społecznego. Rekonstruuje wykraczające daleko poza Śląsk powiązania zainteresowanych podmiotów i osadza historię regionu w kontekście międzynarodowej architektury modernistycznej.

Dr hab. Beate Störtkuhl jest historykiem sztuki w Bundesinstitut für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa i docentem na Uniwersytecie Carla von Ossietzky’ego w Oldenburgu.

SPIS TREŚCI:

Przedmowa 9
Wprowadzenie 13
Przedmiot badań, problemy, metodologia 13
Źródła i stan badań 20

CZĘŚĆ I / Od 1900 do 1918 roku

Wrocław około 1900 roku - odkrywanie architektury rodzimej 29
Zycie artystyczne i środowisko intelektualne we Wrocławiu - peryferie i centrum 34
Ochrona stron rodzimych - sztuka rodzima - styl rodzimy 37
Wczesne lata pobytu Hansa Poelziga we Wrocławiu 40
„Giszowiec, nowa górnośląska wieś górnicza" - budownictwo robotnicze w stylu rodzimym 51
Osiedle robotnicze Nikiszowiec 62
Roland dla Giszowca 67
Ponownie: styl rodzimy 68
Miasto ogród Karłowice 69
Kościół św. Pawła we Wrocławiu 72
Budownictwo przemysłowe i styl rodzimy 75
Granice stylu rodzimego 76

Nowe zadania architektoniczne: budownictwo przemysłowe - architektura wielkomiejska - kultura masowa 79 „Nowoczesne budownictwo fabryczne" 79
Śląsk na Wschodnioniemieckiej Wystawie Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa w Poznaniu w 1911 roku 89
Wystawa Stulecia we Wrocławiu w 1913 roku - patriotyczny jubileusz i ekonomiczna kalkulacja 96
Hala Stulecia Maksa Berga 97
Hala Stulecia jako „katedra demokracji" 101
Tereny wystawowe 104
Prototyp nowoczesnego domu handlowego - dzieło Hansa Poelziga przy obecnej ulicy Ofiar Oświęcimskich we Wrocławiu 107
Hans Poelzig, Max Berg i genius loci modernizmu na Śląsku 110

Rola prowincji 113
Głogów - rozkwit miasta po zlikwidowaniu fortyfikacji 114
Wałbrzych - dolnośląskie zagłębie węglowe 119
Górnośląski Okręg Przemysłowy 121
Secesja w Bytomiu 121
Katowice - budowa teatru w „stylu narodowym" 124
Centrum i peryferie 130

CZĘŚĆ II Okres międzywojenny

Nowe porządki 135
„Drapacze chmur w panoramie miasta" 136
Budownictwo mieszkaniowe w pierwszych latach powojennych 146
Ernst May i Schlesische Heinnsttte 147
Śląska Centrala Opieki nad Przesiedleńcami („Zephil") 156
Budownictwo osiedlowe na Górnym Śląsku 158
Pierwsze duże osiedla Wrocławia 163
Sępolno (s. 164) - Popowice (s. 168) - Grabiszyn (s. 170)
Wrocławski „spór o koncepcję miast satelickich" 172

Architektura ekspresjonistyczna 177
„Problem nowego budownictwa" 177
Adolf Rading 177
Erich Mendelsohn 179
Moritz Hadda 183
Otto Bartning 185
Ekspresjonizm - „zmodernizowany gotyk" - „modernizm trójkąta" 189
Zabrze 192
Gliwice 194
Bytom 196
Budynki górnośląskich szkół 198
Dolny Śląsk i Wrocław 201

Architektura reprezentacyjna w województwie śląskim w pierwszym dziesięcioleciu Drugiej Rzeczypospolitej 209
Gmach Sejmu Śląskiego i Urzędu Wojewódzkiego 211
Katedra dla Katowic 214
„Polska sztuka dekoracyjna" - narodowy wariant art deco 217
„Nowoczesny klasycyzm" 221
Formowanie się Koła Architektów w Katowicach 224
Reprezentacja w kryzysie - budownictwo publiczne na niemieckim Górnym Śląsku 226
Program osiedli robotniczych dla województwa śląskiego w latach 1927-1933 230

Neues Bauen we Wrocławiu 235
Powojenne budowle Maksa Berga 235
Architektura w Akademii Sztuki w latach dwudziestych XX wieku 238
Biurowce 243
Wystawa Werkbundu Mieszkanie i Miejsce Pracy (WuWA) w 1929 roku 247
„Zwycięstwo nowego stylu w budownictwie" 253
Osiedla w stylu Neues Bauen 256
Hugo Leipziger, Albrecht Jaeger i DEWOG 258

„Trójmiasto" - współzawodnictwo między Zabrzem, Bytomiem i Gliwicami oraz rywalizacja z polskimi Katowicami 265
Centrum dla Zabrza: plany Moritza Wolfa, Paula Bonatza, Maksa Berga i Hansa Poelziga 265
Dominikus Bóhm na Górnym Śląsku 272
Budownictwo sakralne w okresie międzywojennym po obu stronach górnośląskiej granicy 282
Architektura przemysłowa 297 Między wizją a rzeczywistością: realizacje w Zabrzu i Gliwicach 299
Bytom - zwycięzca rywalizacji miast 302
Walka kultur w muzeach: Górnośląskie Muzeum Krajowe w Bytomiu i Muzeum Śląskie w Katowicach 305
Nowoczesny Bytom 312
Rozbudowa Opola jako stolicy prowincji górnośląskiej 316
Postęp zamiast pielęgnowania tradycji: nowy gmach władz prowincji górnośląskiej 319

Architektura awangardowa w województwie śląskim 323
Symboliczne zajęcie terenów granicznych w Beskidach 323
Zamek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w Wiśle 323
Istebna - sanatorium dla dzieci na najwyższym poziomie 329
Nowa Wisła - dzieło Michała Grażyńskiego 333
Budownictwo szkół oraz instytucji oświaty 336
Nowe oblicze województwa śląskiego 342
Wielkomiejska architektura mieszkaniowa lat trzydziestych 343
Katowice, „polskie miasto niebotyków" - wieżowce mieszkaniowe 345
Modernizm, estetyka i komfort 348

Niespełnione obietnice - budownictwo w okresie nazizmu 353
Osiedle i propaganda 355 Miejsca celebracji 361
Nowy kształt Wrocławia jako stolicy prowincji 363 Epilog 371

Przypisy 378
Aneks 423
Noty biograficzne architektów 425
Źródła i literatura przedmiotu 445
Wykaz źródeł ilustracji 498
Indeks nazwisk 501
Indeks topograficzny 506