Miasto i wojna. Wpływ II wojny światowej na przekształcenia struktury przestrzennej i współczesną kondycję urbanistyczną wybranych miast europejskich

„Monografia jest ambitnym i wielowątkowym przedsięwzięciem (...), zawiera trzy znakomicie napisane historie miast obejmujące okres około stuleni (Oświęcimia, Rotterdamu i Drezna) (...). Temat pracy jest niezwykle aktualny, ponieważ w strukturze urbanistycznej współczesnych miast w wielu przypadkach czytelne są ślady zniszczeń z okresu II wojny światowej. Dla współczesnego mieszkańca miasta europejskiego (także polskiego) coraz większego znaczenia nabierają wartości takie jak tożsamość miejsca, poszanowanie i dokumentowanie śladów przeszłości i podkreślanie ciągłości kulturowej i rozwoju przestrzennego. Rezultaty badań mogą mieć charakter aplikacyjny: pokazują w jaki sposób wartości, o których mowa, chronić i kreować”.
Z recenzji prof. Ewy Stachury

„(...) cenna monografia, adresowana również do osób niezwiązanych bezpośrednio z architektoniczną profesją, tłumacząca istotę podejmowania takich, a nie innych działań odbudowy zniszczonych miast, w tym problemów oczyszczania ich z gruzów, wyboru kierunków ich odbudowy dosłownej lub częściowej albo z jej rezygnacji, konieczności ochrony zarówno miejsc pa-mięci, jak i obszarów zabytkowych. Przedmiot zainteresowań Autorki dotyka bowiem nas jako społeczeństwa, które ma prawo korzystać z rezultatów doświadczeń naukowych prowadzonych również w ramach międzynarodowych programów badawczych".
Z recenzji prof. Andrzeja Wyżykowskiego

SPIS TREŚCI

I. WSTĘP  7
1. PERSPEKTYWA PODJĘCIA TEMATU  9
2. ZAŁOŻENIA PRACY  14
Cele pracy. Teza pracy. Wybór przykładów studialnych i zakres pracy
3. SPEKTRUM, METODA BADAŃ I KONSTRUKCJA PRACY  17
4. STAN BADAŃ  23

II. ZNISZCZENIA I ODBUDOWA - KONTEKST EUROPEJSKI  33
1. TRWAŁOŚĆ MIASTA  35
2. MIASTO WOBEC BEZPOŚREDNICH DZIAŁAŃ MILITARNYCH II WOJNY ŚWIATOWEJ  38
Dunkierka. Warszawa
3. MIASTO WOBEC NALOTÓW BOMBOWYCH II WOJNY ŚWIATOWEJ  43
Początki. Strategie bombardowania miast. Układ urbanistyczny a bombardowania. Wojna totalna.
4. SPECYFIKA ZNISZCZEŃ W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ  52
Zniszczenia miasta europejskich, polskich, holenderskich i niemieckich
5. MIEJSCA PAMIĘCI   67
6. STRATY I ZMIANY LUDNOŚCIOWE  70
7. PROCESY ODBUDOWY MIAST  74
Wzorce międzywojenne. Forma historyczna czy nowe miasto? Praktyczne aspekty odbudowy. Pierwsza faza rekonstrukcji. Okres przebudowy miast. Powrót do rekonstrukcji.

III. PRZYPADEK STUDIALNY: OŚWIĘCIM  91

WARSTWA 1: MIASTO UTRACONE - Oświęcim do 1939 roku  93
Miasto na granicy - wątki historii do 1918 roku. Przedwojenny Oświęcim i jego dwie społeczności.

WARSTWA 2: NIECHCIANE DZIEDZICTWO - doświadczenie II wojny światowej  99
2.1. UTRATA ŻYDOWSKIEJ SPOŁECZNOŚCI I KULTURY   99
2.2. MIEJSCA PAMIĘCI   100
Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau. Liczba ofiar.
2.3. NOWY PRZEMYSŁ - IG Farben / Buna  103
2.4. „NOWE MIASTO NIEMIECKIE"  104
Projekt Hansa Stosberga na podstawie pierwotnych materiałów źrodłowych. Komentarz do projektu Hansa Stosberga. Realizacja „nowego miasta niemieckiego". Wobec ideologii.

WARSTWA 3: WOBEC ŚLADÓW WOJNY - procesy powojenne  119
3.1. WOBEC KONCEPCJI „NOWEGO MIASTA NIEMIECKIEGO" - problem kontynuacji   119
3.2. DZIEDZICTWO POPRZEMYSŁOWE  123
3.3. WOBEC MIEJSC PAMIĘCI - Oświęcim i byłe KL Auschwitz-Birkenau 125
Upamiętnianie. Granice KL Auschwitz-Birkenau i problem ich ochrony. Zacieranie miejsc pamięci. Nazwa miasta i problem wizerunku - Oświęcim wobec Auschwitz.
 3.4. STRATEGIA MIAST A - perspektywa powojenna  134
Miejscowy Plan Ogólny (1979) i Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego (1990). Program Oświęcimski i Oświęcimski Strategiczny Program Rządowy od 1996 r.

WARSTWA 4: FI-WW2 ZAPIS MIASTA  137
4.1. MIEJSCA PAMIĘCI I ŚCIEŻKI TOŻSAMOŚCI - FI-WW2  137
4.2. STRUKTURY MIASTA - FI-WW2  140
Przestrzenie niezabudowane. Przestrzenie publiczne i mieszkaniowe.
4.3. DZIEDZICTWO POPRZEMYSŁOWE - FI-WW2 [II. 3.43-3.49]  144

WARSTWA 5: WSPÓŁCZESNA PERSPEKTYWA MIASTA  148
5.1. WOBEC TRUDNEJ TOŻSAMOŚCI WOJENNEJ - dwie wizje  148
Monument pamięci „Kopiec Upamiętniania i Pokoju". Pamięć dla ludzi - Oświęcimska Przestrzeń Spotkań 2015-2021.
5.2. NOWY WIZERUNEK MIASTA  152
Wobec śladów przeszłości. Inwestycje, które mogą zmienić wizerunek miasta. Oświęcim jako centrum edukacji i praw człowieka. Potrzeba wykorzystania potencjału turystycznego PMA-B.
5.3. AKTYWACJA PRZESTRZENI NIEZABUDOWANYCH  162
Łącząc Zasole z miastem. Rewitalizacja przestrzeni wokół osiedli mieszkaniowych.
5.4. WIZJA MIASTA W OBOWIĄZUJĄCYCH DOKUMENTACH PLANISTYCZNYCH  165
Strategia Rozwoju Miasta Oświęcim (SRMO) 2014-2020. Gminny Program Rewitalizacji Miasta Oświęcim (GPRMO) 2015-2025. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego (SUiKZP) 2017.

IV. PRZYPADEK STUDIALNY: ROTTERDAM  171

WARSTWA 1: MIASTO UTRACONE - Rotterdam przedwojenny  173
Miasto. Żydzi w Rotterdamie.

WARSTWA 2: MIASTO ZNISZCZONE  177

WARSTWA 3: PÓŹNIEJSZE PROCESY  179
3.1. OCZYSZCZANIE MIASTA Z RUIN  179
3.2. NADPISYWANIE MIASTA NA NOWO  181
Projekt Willema G. Witteveena. Basisplan Cornetisa van Traa. „Opresja" modernistów.
3.3. NOWE MODELE PRZESTRZENNE  186
Lijnbaan - typizacja pieszych przestrzeni publicznych (1949-53). Hawr i Rotterdam - w poszukiwaniu analogii.
3.4. POPRAWA CENTRUM MIASTA  192
3.5. KOOP VAN ZUID - NOWY KIERUNEK ROZWOJU  194

WARSTWA 4 FI-WW2 ZAPIS MIASTA  196
4.1. ŚLADY WOJNY - ocena projektu „Linia ognia" przez FI-WW2  197
4.2. ŚLADY KOLEJNYCH ZNISZCZEŃ - oczyszczanie miasta - FI-WW2  199
4.3. ZMIANY W STRUKTURACH MIASTA - FI-WW2  200
4.4. PRZESTRZENIE PUBLICZNE I FUNKCJE W CENTRUM - FI-WW2  203
4.5. PRZESTRZENIE TOŻSAMOŚCI - collectiye memory - FI-WW2  208

WARSTWA 5: WSPÓŁCZESNA PERSPEKTYWA MIASTA  210
5.1. ŚLADY WOJNY  210 „Linia Ognia". „Kamienie Pamięci" - „Stolpersteine".
5.2. NAJNOWSZE PROJEKTY ROTTERDAMU  212 5.3. WSPÓŁCZESNY ROTTERDAM WOBEC POWOJENNEJ PRZEBUDOWY  216 5.4. CENTRUM MIASTA - kierunki rozwoju   218
Wizja miasta - „Stadsvisie Rotterdam, Ruimteljjke Ontwikkelingsstrategie 2030". Port i miasto - „Port Vision 2030". Śródmieście jako salon miejski - „Binnenstad als City Lounge" 2008-2020 - Perspektywa I. Śródmieście jako salon miejski - „Binnenstad als City Lounge" 2014 - Perspektywa II. Znaczenie nowych strategii dla centrum miasta.

V. PRZYPADEK STUDIALNY: DREZNO  227

WARSTWA 1: MIASTO UTRACONE - Drezno do 1945 roku  229
Miasto. Żydzi w Dreźnie.

WARSTWA 2: MIASTO ZNISZCZONE  233
Ocena bombardowania z dn. 13-15 lutego 1945 r. Skala zniszczeń. Liczba ofiar.

WARSTWA 3: PROCESY POWOJENNE  240
3.1. OCZYSZCZANIE MIASTA  240
Ruiny i gruz - wstępna faza oczyszczania. Wyburzenia substancji zabytkowej w okresie Niemieckiej Republiki Demokratycznej.Oczyszczenie Warszawy z ruin w okresie powojennym.
3.2. ZACIERANIE MIASTA HISTORYCZNEGO - nadpisywanie nowych struktur  247
Powojenny dyskurs modernistów. Powrót do miasta historycznego czy nowe miasto? Model socrealistyczny. Oś północ-południe - nowe przestrzenie publiczne. Architektura mieszkaniowa.

WARSTWA 4: FI-WW2 ZAPIS MIASTA  263
4.1. ZMIANA STRUKTURY CENTRUM MIASTA - FI-WW2  265
4.2. PRZESTRZENIE PUBLICZNE - FI-WW2  270
4.3. MIASTO STREFOWANE FUNKCJONALNIE - FI-WW2  271
4.4. ZRÓŻNICOWANA TYPOLOGIA ZABUDOWY NEUSTADT - FI-WW2  274

WARSTWA 5: WIZERUNEK MIASTA po 1990 roku  275
5.1. POSZUKIWANIE ATRAKCYJNEJ FORMUŁY MIASTA - komercjalizacja centrum i nowe ikony  275
5.2. MIASTO NIEZREALIZOWANYCH KONCEPCJI  277
Strategia Projektowania Obszarów Śródmieścia Drezna 2008.
5.3. W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI I - społeczna transformacja artystycznych dziedzińców Neustadt  279
5.4. W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI II - powrót do miasta historycznego  283
Odbudowa Frauenkirche. Odbudowa Neumarkt. Przełamywanie wizerunku miasta zniszczonego - post factum. Archetyp odbudowy Warszawy. Wokół retrowersji.
5.5. BRAK SPÓJNOŚCI W PODEJŚCIU DO PROBLEMATYKI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO - konflikt Drezna z UNESCO  301
5.6. MIASTO PRZYSZŁOŚCI - Drezno 2025 plus  303

VI. SYNTEZA I WNIOSKI  305
1. KIERUNKI ODBUDOWY MIAST  307
1.1. PROCESY OCZYSZCZANIA Z GRUZU  307
1.2. PROCESY ODBUDOWY  310
1.3. PROCESY OCHRONY OBSZARÓW ZABYTKOWYCH  312
1.4. PROCES OCHRONY MIEJSC PAMIĘCI   314
1.5. KIERUNKI ODBUDOWY - zestawienie zbiorcze  316
2. ŚLADY PRZESZŁOŚCI - PERSPEKTYWA MIASTA EUROPEJSKIEGO  317
Perspektywa Oświęcimia, Rotterdamu i Drezna. Epilog.

INDEKS STOSOWANYCH W PRACY SKRÓTÓW  324
BIBLIOGRAFIA  325
Pierwotne materiały źródłowe  325
Literatura  329
Filmografia   355
Wybór źródeł internetowych  355
Źródła wybranych ilustracji   357
ANEKS  365
Program FI-WW2 (2009-2012). Udział w innych programach 2012-2017.
STRESZCZENIE   371