Lublin Przeobrażenia urbanistyczne 1815 - 1939

Monografia powstała na podstawie pracy doktorskiej autorki, napisanej
pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Wandy Kononowicz obronionej
w roku 2010 na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej

Rozwój przestrzenny Lublina nie doczekał się dotychczas pełnego opracowania z dziedziny historii urbanistyki. W literaturze dotyczącej historii budowy miast polskich, traktowany był dotychczas marginalnie, zaś za wart opisania uznawano jedynie układ urbanistyczny Starego Miasta i Krakowskiego Przedmieścia.

Lublin był miastem rozwijającym się nierównomiernie w czasie. Jego rozwój, począwszy od XIX wieku, następował bardzo szybko, a mechanizmy, mające na niego wpływ, były związane przede wszystkim z rozwojem gospodarczym i sytuacją polityczną. Urbanistyczny rozwój Lublina w pierwszych latach zaboru rosyjskiego był podyktowany wzrostem znaczenia politycznego miasta jako stolicy guberni ze stacjonującym w nim dużym garnizonem.

Przeobrażenia urbanistyczne Lublina w okresie 1815–1939 uzależnione były zarówno od uwarunkowań lokalnych, jak i od czynników o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Z racji specyficznych warunków topograficznych (położenie miasta na wzgórzach przeciętych dolinami trzech rzek), zawikłanej struktury własnościowej, będącej konsekwencją istnienia w obrębie miasta kilkudziesięciu jurydyk oraz z uwagi na skomplikowane stosunki społeczno-wyznaniowe, decyzje planistyczne podejmowane w tym okresie podlegały rozmaitym uwarunkowaniom.

W wyniku działań planistycznych omawianego okresu wytyczono, a później zrealizowano, kluczowe dla kształtu urbanistycznego obecnego Lublina arterie komunikacyjne, dzielnice mieszkaniowe, strefę rozwoju przemysłu oraz ważne inwestycje komunalne

Spis treści

1. Wstęp ....................................................................................................................................... 7
1.1. Wprowadzenie – uzasadnienie podjęcia tematu ................................................................................. 7
1.2. Przedmiot i cel badań ............................................................................................................................. 9
1.3. Zakres terytorialny i czasowy badań .................................................................................................... 9
1.4. Metodyka badań .................................................................................................................................... 10
1.5. Przegląd literatury i stanu badań ......................................................................................................... 11
2. Zarys rozwoju urbanistycznego Lublina do 1815 roku .......................................................... 15
2.1. Osadnictwo w okresie przedlokacyjnym ........................................................................................... 15
2.2. Urbanistyka miasta lokacyjnego i rozwój przestrzenny zabudowy poza murami
do końca XV w. ........................................................................................................................................... 21
2.3. Zarys przeobrażeń urbanistycznych Lublina od XVI do końca XVII w. .................................... 23
2.3.1. Sytuacja polityczno-gospodarcza miasta .................................................................................23
2.3.2. Powstawanie jurydyk i rozwój przedmieść ............................................................................. 25
2.3.3. Układ funkcjonalny miasta w okresie XVI–XVII w. ........................................................... 28
2.4. Stan miasta i przedmieść w XVIII w. ................................................................................................ 36
2.5. Działalność komisji Boni Ordinis ...................................................................................................... 38
2.6. Lublin pod zaborem austriackim (1794–1809) ................................................................................ 42
2.7. Lublin w okresie Księstwa Warszawskiego (1809–1815) ............................................................... 43
3. Rozwój urbanistyczny Lublina w okresie Królestwa Kongresowego (w latach 1815–1863) ..45
3.1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze ........................................................................................ 45
3.2. Układ komunikacyjny i przestrzenie publiczne ................................................................................ 54
3.2.1. Nowe ulice i place ...................................................................................................................... 55
3.2.2. Regulacje istniejącego układu komunikacyjnego ................................................................... 63
3.2.3. Parki i tereny zieleni ................................................................................................................... 67
3.3. Zabudowa mieszkaniowa .................................................................................................................... 71
3.3.1. Śródmieście ................................................................................................................................. 72
3.3.2. Przedmieścia ............................................................................................................................... 74
3.3.3. Dzielnica żydowska ................................................................................................................... 74
3.4. Obiekty użyteczności publicznej ........................................................................................................ 77
3.5. Przemysł ................................................................................................................................................ 85
3.6. Uwarunkowania militarne ................................................................................................................... 88
4. Rozwój urbanistyczny Lublina w latach 1864–1914 ............................................................... 91
4.1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze ........................................................................................ 91
4.2. Układ komunikacyjny i przestrzenie publiczne ................................................................................ 94
4.2.1. Nowe ulice i place ...................................................................................................................... 94
4.2.2. Regulacje istniejącego układu komunikacyjnego ................................................................... 96
4.2.3. Tereny zieleni ...........................................................................................................................101
4.3. Zabudowa mieszkaniowa ..................................................................................................................104
4.3.1. Śródmieście ...............................................................................................................................107
4.3.2. Zabudowa mieszkaniowa związana z przemysłem .............................................................108
4.3.3. Dzielnica żydowska .................................................................................................................111
4.4. Obiekty użyteczności publicznej ......................................................................................................115
4.5. Kolejnictwo i przemysł ......................................................................................................................124
4.6. Tereny wojskowe ................................................................................................................................134
6 Spis treści
5. Problematyka urbanistyczna Lublina pod okupacją austriacką (1915–1918) ...................... 140
5.1. Wieniawa ..............................................................................................................................................142
6. Rozwój urbanistyczny Lublina w latach 1918–1939 ............................................................. 148
6.1. Uwarunkowania polityczne, gospodarcze i legislacyjne ................................................................148
6.2. Plan Wielkiego Miasta Lublina .........................................................................................................155
6.2.1. Konkurs na Plan Wielkiego Miasta Lublina w 1925 r. .......................................................165
6.2.2. Plan Wielkiego Miasta Lublina 1931 .....................................................................................176
6.3. Układ komunikacyjny i przestrzenie publiczne ..............................................................................183
6.4. Zabudowa mieszkaniowa ..................................................................................................................186
6.4.2. Nowe dzielnice mieszkaniowe ...............................................................................................193
6.4.3. Zabudowa mieszkaniowa związana z przemysłem .............................................................211
6.4.4. Dzielnica żydowska .................................................................................................................212
6.5. Obiekty użyteczności publicznej i usługowe ..................................................................................217
6.5.1. Budynki instytucji rządowych i miejskich .............................................................................218
6.5.2. Szpitale .......................................................................................................................................225
6.5.3. Szkoły ........................................................................................................................................226
6.5.4. Banki i instytucje pozarządowe ..............................................................................................228
6.5.5. Obiekty sakralne .......................................................................................................................229
6.6. Przemysł ..............................................................................................................................................231
6.6.1. Przemysł spożywczy i mineralny ...........................................................................................234
6.6.2. Przemysł metalowy ..................................................................................................................235
6.7. Infrastruktura miejska ........................................................................................................................239
6.7.1. Pożyczka ulenowska ...............................................................................................................239
6.7.2. Elektrownia ..............................................................................................................................239
6.7.3. Wodociągi i oczyszczalnia ......................................................................................................240
6.8. Tereny zieleni i rekreacji ....................................................................................................................242
6.9. Zabudowa wojskowa .........................................................................................................................246
7. Podsumowanie i wnioski ..................................................................................................... 247
Bibliografia ..............................................................................................................................252
Spis rycin...................................................................................................................................266