Kultura społeczna Polesia Rzeczyckiego

Autentyzm tekstu Kultury społecznej Polesia Rzeczyckiego przejawia się w sposobie patrzenia Autora na rzeczywistość. Dziś moglibyśmy go nazwać perspektywą reportera-dokumentalisty. Czytając choćby opisy uczt, stanowiące zapis rytuału sekwencja po sekwencji z uwzględnieniem zachowań i emocji uczestników, dialogów, śpiewów, żartów i komentarzy, uświadamiamy sobie dopiero, jak „bezkrwiste" - bo rejestrujące tylko scen-riusz - bywają typowe opisy obrzędów znane z monografii etnograficznych. Etnografia Pietkiewicza tętni życiem. To życie przemawia do nas z pieczołowicie przytaczanych szczegóów: z konkretów ukazanych w formie anegdot, z sugestywnych relacji o stanach emocjonalnych i nastroju, z kapitalnego poczucia humoru zarówno samego Pietkiewicza, jak i jego bo-haterów, a nade wszystko z niepowtarzalnych dialogów i opowieści. Jest jeszcze jedna sfera, w której uobecnia się ten autentyzm. To całkowity brak pruderii. Petkiewicz nie uznaje tabu wiktoriańskiego: przywołuje nieupiększony język chłopski, z obscenami i dosadnym humorem, przytacza „niecenzuralne" teksty folkloru, bez żenady mówi o obyczajach seksualnych i relacjach między płciami, nie przybiera pozy moralisty, gdy opisuje nadużywanie alkoholu, techniki kradzieży czy stosunek do kłamstwa i oszustwa, obficie cytuje rozbudowane i wyrafinowane przekleństwa, grubiańskie i żartobliwe bez różnicy. I tak, dzięki potrzebie starego etnografa-samouka, by opowiedzieć o swoim kraju, XIX-wieczne Polesie - kraina sprzed 150 lat - staje przed naszymi oczyma jak żywe: bez sentymentów, upiększeń i kulturowych przesądów.

Czesław Pietkiewicz (1856-1936) urodził się we wsi Babczyn koło Chojnik na Polesiu Rzeczyckim. Dzieciństwo spędził w Pruszynie, gdzie jego ojciec pro-wadził smolarnię. Wraz z braćmi uczył się w domu, kształcony przez matkę; później dokształcał się jako samouk. Od wczesnej młodości pracował fizycznie na wsi. Właśnie wtedy doskonale poznał realia życia, pracę i zwyczaje Poleszuków z Pruszyna, Horoszkowa, Wielkiego Boru i okolic. Od 1904 r. zarządzał majątkiem Stefanin na Ukrainie. W 1912 r. spotkał tam Kazimierza Moszyńskiego, z którego inspiracji stał się etnografem. Gdy jego strony rodzinne znalazły się w Związku Radzieckim, w 1923 r. przyjechał do Warszawy i podjął pracę w kierowanym przez Stanisława Poniatowskiego Zakładzie Etnologii TNW. Jako 68-let-ni człowiek rozpoczął intensywną pracę naukową, wykorzystując swoją znakomitą pamięć, zdolności rysunkowe, a także zgromadzone materiały. Współpracował z Komisją Etnograficzną PAU; w serii jej „Prac" wydał pierwszą część swojej trylogii poleskiej Polesie Rzeczyckie. Był to tom Kultura materialna, z wieloma własnoręcznie wykonanymi rysunkami. W 1938 r., już po śmierci Pietkiewicza, ukazał się drugi tom cyklu, Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego. Trzecia część poleskiej trylogii została jeszcze za życia autora złożona w Kasie im. Józefa Mianowskie-go w Warszawie. Skierowana do druku w połowie 1939 r., w przededniu wojny znajdowała się w korek-cie szczotkowej. Przez ponad 70 lat książka ta uważana była za za-ginioną. Za ocalały uznawano jedynie kilkunastostronicowy fragment, pozostający w dyspozycji prof. Jadwigi Klimaszewskiej, która robiła jego korektę w Krakowie. W 2009 r. pracownicy Muzeum Etnograficznego w Toruniu odnaleźli w spuściźnie prof. Marii Znamierowskiej-Priifferowej „szczotkę" książki, bez strony tytułowej i spisu treści, lecz podpisaną przez Panią Profesor: CZESŁAW PIETKIEWICZ.

SPIS TREŚCI:

Przedmowa, Hubert Czachowski  5
Od redakcji  7
Czesław Pietkiewicz i jego Polesie Rzeczyckie, Anna Engelking 9
Bibliografia  32

Rozdział I. USTRÓJ RODZINNY  37
1. Rodzina  37
2. Małżeństwo  40
3. Wychowanie dziecka  48
4. Młodzież  59

Rozdział II. USTRÓJ GOSPODARCZY  67
1. Majątek (chadziójstwa)  67
2. Podział pracy  68
3. Handel wymienny  81

Rozdział III. USTRÓJ GMINNY  93
1. Gmina (wółaść)   93
2. Podatki (pódaci)   101
3. Sąd gminny (wałasny sud)  102
4. Składy zbożowe (hamazieja)   106

Rozdział IV. ZABYTKI PAŃSZCZYŹNIANE   109

Rozdział V. STOSUNEK POLESZUKA DO WOJSKOWOŚCI   119

Rozdział VI. OBRZĘDY RODZINNE   139
1. Urodziny  139
2. Chrzciny  142
3. Zwyczaje weselne (wiesielle)   151
4. Pogrzeb  187

Rozdział VII. OBRZĘDY I ZWYCZAJE DOROCZNE   197
1. Święta Bożego Narodzenia (Kóledy albo Razdwó)  197
2. Mięsopust (Miasajćd)  224
3. Wielki Post (Wieliki post)  236
4. Wielkanoc (Wielikdzień)  240
5. Wiosna (Wiesnd krasnó)  246
6. Zielone Święta (Siómucha albo Swiatója Trójca)  248
7. Noc św. Jana (Kupólnaja nocz)  253

Rozdział VIII. GRY I ZABAWY   257
1. Gry  257
2. Zabawy  263
3. Przyrządy do zabaw (pryczandóły albo pryczandólle)   272
4. Bawienie małych dzieci  283

Rozdział IX. ZWYCZAJE PRAWNE   289
1. Brama (waróta albo kówarat)  289
2. Litkup (maharycz, gdzie indziej - barYsz)  289
3. Miedza (mieżd)  292
4. Pastuch  294
5. Pastwisko  294
6. Pierejmo (pierejmó)  295
7. Pożar  296
8. Przybłędy  298
9. Ptaki  299
10. Rekwizycja  300
11. Rewizja (trus)   300
12. Stróż nocny  301
13. Stróż od zarazy na bydło  302
14. Studnia (kałódzieź)  303
15. Szkoda na polu, na łące i w ogrodzie  303
16. Testament  305
17. Wiecha (wiechó albo zaprstnaja wiechó)  306
18. Żebrak (stórec)  307

Rozdział X. ZWYCZAJE TOWARZYSKIE  309
1. Zakładziny (zakładziny)  309
2. Ułaziny (ukainy) [zasiedlimy]   309
3. Gościnność  310
4. Gościniec (haściniec) [prezent]   312
5. Pasiedżenka (pasiklżenka) [posiady]   313
6. Popradki (pópradki albo wieczarYnki) [prządki albo wieczorynki]  315
7. Zakładanie się (zakład)  315 8. Prymieta (prymida) [znak]   317
9. Odpust (chwest)  317
10. Jarmark (jórmałak)  323
11. Karczma  325
12. Pożyczka  328

Rozdział XI. ETYKA  333
1. Kradzież (króza)   333
2. Matactwo (krucidstwa)  346
3. Oszustwo (abszukónstwa albo padmónka)  349
4. Kłamstwo (brechnia albo chłuśnió)   350
5. Krzywoprzysięstwo  352
6. Pijaństwo  352
7. Zemsta (msta)   356
8. Więzienie (astróh)  357
9. Zabójstwo  360

Bibliografia   361