Innowacyjne rozwiązania architektoniczno-budowlane zamku Krzyżtopór w Ujeździe

Zamek Krzyżtopór w Ujeździe to wspaniała rezydencja magnacka z I połowy XVII wieku, która nie zachowała się do naszych czasów w swoim pierwotnym kształcie. Zakres zachowanej struktury budowlanej tego obiektu jest jednak znaczny i budzi zachwyt rozmachem oraz złożonością swojej kompozycji. Z uwagi na wielkość od lat budzi on kontrowersyjne poglądy w związku ze sposobem jego zabezpieczenia.

Podjęta w ostatnich latach decyzja o zachowaniu zamku Krzyżtopór w formie trwałej ruiny może skutkować zniszczeniem zachowanych pozostałości wystroju architektonicznego i czytelnych śladów po nieistniejących obecnie elementach konstrukcji, które przetrwały na ścianach budynków tego zespołu.

W tej sytuacji niezwykle celowe wydaje się bardzo szczegółowe utrwalenie wyników badań zachowanej struktury budowlanej zamku przeprowadzonych w latach 1974-1983 przez zespół pracowników Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. Przeprowadzone badania dobitnie dokumentują realne możliwości uzupełnienia zniszczonych elementów budowlanych tworzących pierwotny kształt zamku Krzyżtopór. Niezależnie od możliwości finansowych, prawdopodobnie właśnie brak informacji na temat wyników tych badań spowodował podjęcie decyzji o zachowaniu tego zespołu w formie trwałej ruiny z ogromną stratą dla polskiego dziedzictwa kulturowego.

Z myślą o przyszłych pokoleniach, które być może podejmą wyzwanie odbudowania tego wspaniałego obiektu, świadectwa wysokiego poziomu polskiego rzemiosła budowlanego I połowy XVII wieku, konieczne wydaje się informowanie i utrwalanie wyników prowadzonych przez blisko dziesięć lat badań dokumentujących stan zachowania struktury budowlanej tego zamku. Wykorzystanie wyników tych badań i wykonanych na ich podstawie projektów rekonstrukcji umożliwiło odbudowę zniszczonych sklepień w skrzydłach zamku. Realizacje te są materialnym świadectwem możliwości odtworzenia także innych murowanych konstrukcji. Wykonanie tych sklepień umożliwiło udostępnienie do zwiedzania znacznych fragmentów tego zespołu coraz liczniej przybywającym tutaj turystom. Skala i rozmach tego założenia nawet w obecnej formie budzą zachwyt i urzekają od lat każdego odwiedzającego. Pomimo niesprzyjających kolei losu i braku zabezpieczenia, konstrukcje ścian zamku zachowały się wyjątkowo dobrze, dzięki temu kształt obiektu pozostaje do dziś niezwykle czytelny. Wyraźne są także ślady zniszczonych, poziomych konstrukcji znajdujące się na tych ścianach.

Właśnie ta jednoznaczność struktury budowlanej skłoniła Alfreda Majewskiego do podjęcia kroków w kierunku zabezpieczania zamku Krzyżtopór poprzez systematyczną odbudowę i uzupełnianie układów konstrukcyjnych obiektów składających się na to założenie. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe jest doskonałym odzwierciedleniem typowych i reprezentatywnych w I połowie XVII wieku uwarunkowań politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych, mających wpływ na realizację obiektów określanych mianem rezydencji magnackich w naszym kraju. Architektura tej rezydencji jest wspaniałym przykładem wielokierunkowości stylistycznej występującej w naszym ówczesnym budownictwie. Zespół ten łączy w sobie elementy sztuki późnorenesansowej i manieryzmu pochodzenia włoskiego oraz jego polskiej odmiany ze sztuką wczesnego baroku.

W roku 1978 autorka niniejszej publikacji dołączyła do zespołu Zakładu Budownictwa Ogólnego i Materiałów Budowlanych w Instytucie Architektury i Planowania Wsi Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej kierowanego przez Elżbietę Dąmbską, który na zlecenie Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu, zarządzanego przez Alfreda Majewskiego, od roku 1974 prowadził badania zachowanych fragmentów struktury budowlanej zamku Krzyżtopór w Ujeździe. Celem pro-wadzonych prac badawczych było opracowanie projektu rekonstrukcji architektonicznej elementów stanu surowego tego zespołu. Uczestnictwo w tych badaniach było dla autorki niezwykle inspirującą przygodą w pracy zawodowej i pragnie ona wyrazić ogromną wdzięczność Elżbiecie Dąmbskiej-Śmiałowskiej za możliwość udziału w pracach badawczych zamku Krzyżtopór.

W ramach tych prac, oprócz wykonywania cząstkowych opracowań projektowych, autorce powierzono zadanie kompletowania materiałów źródłowych i kwerendę opracowań naukowych. W efekcie przeprowadzonych poszukiwań okazało się, że publikacje na temat tego zespołu ogniskują się głównie wokół dziejów powstania zamku, jego dalszych losów, osoby inwestora i domniemanego twórcy, jego projektu oraz cech stylistycznych kompozycji i wystroju architektonicznego', a także systemu obronnego i ukształtowania krajobrazu wokół obiektu. Fakt ten, a przede wszystkim zebrany w trakcie prac projektowych wyjątkowo bogaty materiał badawczy na temat struktury budowlanej zamku skłonił autorkę do kompleksowej analizy rozwiązań architektoniczno-budowlanych tego zamku i podjęcia próby oceny ich poziomu technicznego.

W Katedrze Projektowania Architektoniczno-Budowlanego Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej przechowywane są opracowania projektowe rekonstrukcji zniszczonych murowanych elementów budowlanych obiektów zamku Krzyżtopór. Idea odbudowy zamku Krzyżtopór przyświecała Alfredowi Majewskiemu od momentu, kiedy Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu przejęło pieczę nad tym zespołem. Zainicjowane przez niego działania zabezpieczające obiekt, a przede wszystkim wykonana inwentaryzacja fotogrametryczna i przeprowadzone badania in situ, pokazują, że w pełni czytelna jest murowana struktura budowlana tego zamku. Brak informacji o istnieniu takiej dokumentacji skutkuje podejmowaniem działań powielających te badania i ponoszeniem kosztów, które mogłyby być wykorzystane na systematyczne uzupełnianie zachowanej struktury. Decyzja o odstąpieniu od zapoczątkowanej na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku odbudowy elementów struktury murowanej zamku Krzyżtopór i przystąpieniu do zabezpieczania tego zespołu w formie trwałej ruiny wydaje się być błędem i niepowetowaną stratą. W sytuacji kiedy w wielu miastach naszego kraju lokalna społeczność z pietyzmem odbudowuje czasami całkowicie zniszczone obiekty, celowe wydaje się pokazanie realnych możliwości odbudowy zamku Krzyżtopór. Przemawiają za tym wyniki badań zachowanej struktury materialnej zamku, jej za-kres, jak i obszar prac budowlanych, które zostały już zrealizowane. Zastosowane w zabudowie tej rezydencji rozwiązania konstrukcyjno-budowlane są świadectwem nowatorskiego i innowacyjnego sposobu realizacji. Analiza rozwiązań tego zamku ukazuje, że realizacja tak złożonego pod względem rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych zespołu budynków była możliwa dzięki niezwykłej biegłości i wysokiemu, jak na tamte czasy, poziomowi rzemiosła budowlanego na terenie naszego kraju. Kontynuowanie od-budowy zamku Krzyżtopór w ramach utrwalania naszego dziedzictwa kulturowego wydaje się w pełni uzasadnione, tym bardziej że jest jak najbardziej możliwe. 


SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie
2. Historia zamku Krzyżtopór w Ujeździe i geneza jego powstania
2.1. Historia powstania zamku Krzyżtopór
2.2. Historia upadku zamku Krzyżtopór
3. Podejmowane działania w zakresie inwentaryzacji, badań oraz oceny konserwatorskiej stanu zamku
3.1. Prace inwentaryzacyjne
3.2. Stan zachowania struktury budowlanej zamku Krzyżtopór w II połowie XX wieku
3.3. Prace badawcze i projektowe w latach 1974–2011
3.4. Prace zabezpieczające i konserwatorsko-budowlane
4. Murowane konstrukcje zamku Krzyżtopór
4.1. Położenie i posadowienie budynków zamku
4.2. Innowacyjne rozwiązania konstrukcyjno-materiałowo-instalacyjne a technologie realizacyjne
4.2.1. Ściany zabudowań mieszkalnych i mieszkalno-gospodarczych
4.2.1.1. Materiał i technika wykonania ścian
4.2.1.2. Zasady wymiarowania ścian
4.2.1.3. Sposób konstruowania ścian
4.2.1.4. Zastosowanie łęków w konstrukcjach ścian
4.2.1.5. Wykonanie otworów i wnęk w ścianach
4.2.2. Sklepienia w budynkach mieszkalnych i mieszkalno-gospodarczych
4.2.3. Przewody dymowe i wentylacyjne
4.3. Nowatorskie rozwiązania komunikacji i transportu pionowego
5. Podsumowanie
Literatura
Spis ilustracji
Streszczenie
Abstract