Gust Gdański

Gust gdański — tak sprecyzowany temat pozwalał na krytyczną refleksję naukową i publicystyczne dywagacje z pogranicza indywidualnego smaku, ale niósł też nutę prowokacji. Nasi partnerzy wyrażali wątpliwości: „gust gdański - a co to jest i czy w ogóle jest?" Pozostaliśmy jednak przy sformułowaniu, które łatwo kojarzone i odczytywane intuicyjnie, zawiera też konotacje pogłębionej refleksji w zrozumieniu mitycznego obrazu Gdańska. A więc zobaczyć, widzieć miasto poprzez pojęcie gustu jako społecznej i estetycznej normy związanej z miejscem. W języku polskim „gust" jako kategoria estetyczna jest często obocznie rozumiany i zamiennie używany z pojęciem smaku, czyli z indywidualnym odczuciem piękna. Również podczas sympozjum nie ustrzegliśmy się spojrzenia na gust gdański od strony prywatnej, osobistej wrażliwości estetycznej. Pojęcie gustu i smaku artystycznego, rozważane od XVIII wieku, ulegało z biegiem czasu różnym przekształceniom zarówno w sferze krytyki artystycznej, jak i w obrębie samej historii sztuki. Dyskusją o gdańskim guście, do której zaprosiliśmy historyków, historyków sztuki, teoretyków i krytyków architektury, konserwatorów zabytków, nie chcieliśmy kontynuować akademickich dywagacji na ten temat. Chodziło nam o zastanowienie się nad zjawiskiem, które możemy nazwać gustem gdańskim, o próbę odpowiedzi na pytania: czym był gust gdański, jakie były jego źródła, jakim czynnikom zawdzięczał swoje długie trwanie i współczesną żywotność. Co pozostało z gustu artystycznego dawnego Gdańska, z wielkiego smaku miasta Aurea Porta Rzeczpospolitej? Czy tylko naukowa refleksja znawców sztuki i badaczy kultury materialnej, pieczołowicie pielęgnowane kolekcje muzealne i marzenia kolekcjonerów gedanianów?

Artykuły zgromadzone w tym tomie mają różny ciężar gatunkowy — od formy dysertacji naukowej przez esej literacki do publicystycznej formuły felietonu, a koncentrują się wokół czterech zagadnień: gdańskości w architekturze, żywotności gdańskiego historyzmu, recepcji gustu gdańskiego i jego odbioru współczesnego, wykorzystania wyidealizowanego wizerunku miasta dla potrzeb medialnych i politycznych. Prawie pięć wieków kształtowania się gdańskiego gustu wskazuje na przemiany zachodzące w jego istocie, spowodowane zmianami społecznymi i wynikającym stąd innym zapotrzebowaniem. Gust gdański przejawiał się w architekturze publicznej i prywatnej, w dziełach sztuki i przedmiotach rzemiosła artystycznego, wypełniających wnętrza o różnym przeznaczeniu. Niezależnie czy były to dzieła o znaczeniu publicznym, czy prywatnym, wszystkie służyły manifestacji prestiżu, kształtowały wizerunek miasta i określały upodobania estetyczne jego mieszkańców. Już sama architektura, elewacje kamienic, znajdujące się na nich dekoracje i napisy, umożliwiały zdefiniowanie charakteru miasta, kształtując klimat gdańskiej ulicy. Wiele współczesnych dzieł architektury wydaje się nawiązywać do tego najbardziej jawnego, zapisanego w specyfice samych form, wyrażania artystycznego gustu Gdańska.

Tropienie symptomów gdańskiego gustu, jako elementu ważnego w ustaleniu tożsamości miasta, wymaga wyjścia poza samą architekturę. I tak istotnym elementem pozwalającym rozpoznać specyfikę gustu gdańskiego jest na przykład Wielka Sień Gdańska. Można to wnętrze interpretować jako miejsce wielorakiego prestiżu. Wyposażenie Sieni, w której znajdowały się m.in. reprezentacyjne meble, sławne szafy gdańskie, określało pozycję społeczną właściciela domu. Co istotne, z owej reprezentacyjnej sieni wychodziło się na przedproże stanowiące przedłużenie domu — czyli prywatności i ulicy — miejsca publicznego. Zdumiewa żywotność gdańskiego gustu. Przed stu laty przeprowadzono w Gdańsku konkurs na „gdańską" fasadę kamienic. Dzisiejsi włodarze miasta próbują powrócić do tamtej idei uważając, że istnieje ponadczasowa gdańska forma. Historia gdańskiego gustu nie kończy się więc na XIX-wiecznej interpretacji historyzmu, zrodzonego na fali mitologizowania „złotego wieku" - czasu wielkości artystycznej Gdańska. Czy dzisiaj uprawnione jest mówienie o gdańskim guście, gdy co i rusz usiłuje się oswoić miasto nieistniejące i zakorzenić w mieście istniejącym? Co to znaczy - żyć w mieście wyjątkowo obciążonym historią, w mieście z ogromnym potencjałem dziedzictwa kulturowego, w mieście z wyrazistą estetyką o starogdańskiej proweniencji? Wypreparowana „gdańskość" nie została wyparta do lamusa zużytych tematów artystycznych. Lokalne stowarzyszenia społeczne, intelektualne autorytety czuwają nad właściwym dialogiem z przeszłością. W mieście z przerwanym życiorysem, z ze-rwanymi nićmi tradycji, trwa nadal oswajanie przeszłości. Nowi mieszkańcy bez gdańskiego rodowodu, w tęsknocie za nieistniejącym miastem, prowadzą nieustanny dialog z przeszłością. Często w skrajnych przypadkach przybiera on formy wiernych rekonstrukcji i aktów brązownictwa. Wierność społecznej pamięci przechowującej obraz miasta, stwarzanego ciągle na podobieństwo miasta XIX-wiecznego, dowodzi aktualności myśli gdańskiego pisarza Paula Scheerbarta, wygłoszonej w 1890 roku: „Chcieć zrobić z Gdańska nowoczesne miasto, to znaczy chcieć Gdańsk zniszczyć".

SPIS TREŚCI:

Wstęp 5

Teresa Zarębska, Wnętrza urbanistyczne Głównego Miasta Gdańska wyrazem preferencji indywidualnych czy grupowych? 9

Bronisław Małecki, Jakub Szczepański, O odcieniach „swojskości" w architekturze Gdańska. Gdańskie formuły patosu 20

Lucyna Nyka, Miasto. Od dzieła sztuki wizualnej do sceny miejskich zdarzeń 44

Stanisław Fiszer, W poszukiwaniu formy lokalnej. Między „stylem international" i „stylem indywidualności", stylem międzynarodowym i stylem osobowości 58 Jeremi T. Królikowski, Kwestia gdańskiego smaku 62

Wiesław Gruszkowski, Gust gdański — fakty i opinie 69

Grzegorz Bukal, Gust gdański? 74

Jacek Friedrich, Problem „gdańskości" w architektonicznych upodobaniach współczesnych gdańszczan 82

Igor Zbigniew Strzok, Implanty, eklektyzmy czy poszukiwanie identyfikacji — styl, gust czy przypadek 99

Maria Jolanta Sołtysik, O naturze i skuteczności krytyki architektonicznej. „Casus" — gust gdyński 105

Maciej Nowak, Historia jako kicz 114

Małgorzata Żewre, Koktajl gdański czyli wstrząśnięte i mieszane 119

Jakub Lewicki, Między konserwacją, kreacją, a kompromisem. Gdańskie gusta konserwatorskie ostatniej dekady 121

Czesława Betlejewska, Resentymenty stylowe w meblarstwie gdańskim drugiej połowy XIX i w początkach XX wieku 135

Piotr Korduba, O gdańskich wnętrzach poza Gdańskiem 150

Stefan Chwin, Słowa i rzeczy 165

Antoni Romuald Chodyński, „De gustibus est disputandum". O wartości złota w życiu gdańszczan 171

Hubert Bilewicz, Monumentalizm w sztuce gdańskiej ostatniego półwiecza 178

Gust gdański — zapis dyskusji 196

Spis ilustracji 242