Folwarki Lubelszczyzny

Pierwsze wiadomości dotyczące istnienia folwarków na Lubelszczyźnie po- chodzą z końca XV wieku. Wówczas na tym obszarze istniało już około stu folwarków. W kolejnych latach nastąpił wzrost ich liczby. W 1529 roku istniało już ponad dwieście tego typu majątków. Zasadniczy rozwój folwarków nastąpił w drugiej połowie XVI wieku po wprowadzeniu pańszczyzny. Wojny prowadzone w XVII wieku spowodowały w Polsce zniszczenie wielu folwarków i wyludnienie Ziemi Lubelskiej. Dalszy rozwój gospodarki folwarcznej pod koniec XVII i w XVIII wieku następował poprzez ciągłe zwiększenie wymiaru pańszczyzny oraz przejmowanie opuszczonych i nie użytkowanych ziem. Okres zaborów przyczynił się również do upadku wielu majątków. Przeprowadzone po stłumieniu powstania styczniowego reformy uwłaszczeniowe zmusiły właścicieli folwarków do przejścia na pracę najemną. Stało się to przyczyną bankructw wielu właścicieli folwarków. Majątki przechodziły we władanie nowych osób, często niezwiązanych z rolnictwem. Na przełomie XIX i XX wieku na terenie Lubelszczyzny istniało 645 dworów i folwarków, przy czym występowała ponad pięćdziesięcio procentowa rotacja ich właścicieli.1 Po odzyskaniu niepodległości Lubelszczyzna była terenem, na którym nadal czterdzieści pięć procent ziemi należało do dużych majątków ziemskich. Występowały tu liczne dwory i pałace, towarzyszące im parki oraz różnego typu folwarki i zespoły przemysłu wiejskiego. Były to gospodarstwa o różnej wielkości i zasobności, ale stanowiły ciągle świadectwo wielowiekowej tradycji i kultury rolnej tego obszaru. Po 1945 roku na skutek przejęcia majątków ziemskich przez Państwo, nastąpiły istotne zmiany w sposobach ich zarządzania i użytkowania. Na terenach Lubelszczyzny rozparcelowano wtedy 751 majątków, posiadających powierzchnię większą niż 50 ha. Późniejsze gospodarowanie przejętymi zabudowaniami folwarcznymi, zaniedbania w przeprowadzaniu remontów, niewłaściwe użytkowanie obiektów, liczne przebudowy, wyburzenia, doprowadziły w wielu przypadkach do błyskawicznej degradacji, bądź fizycznej likwidacji wielu obiektów folwarcznych. Przez cały okres panowania w Polsce socjalizmu folwarki stanowiły podstawę istnienia państwowej formy gospodarstw rolnych. Dopiero po 1989 roku, po wprowadzeniu gospodarki rynkowej, nastąpiło załamanie form państwowych gospodarstw rolnych. Większość z nich upadła. Zabudowa folwarczna jednak pozostała, ale stan jej, w większości przypadków jest alarmujący. Z tego powodu autor podjął próbę określenia i analizy form zabudowy folwarcznej i związanych z nią obiektów przemysłu rolnego, oraz określenia stanu zachowania całych założeń folwarcznych. 1 Za: T. Epsztein, Ziemiaństwo Lubelszczyzny w drugiej połowie XIX i XX wieku, zmiany własnościowe i strukturalne. [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, Materiały sesji naukowej w Kozłówce w czerwcu 2000, Kozłówka 2001, s. 41-50. 8 W pracy opisano historię rozwoju folwarków na Lubelszczyźnie. Zagadnienia te przedstawiono uwzględniając uwarunkowania historyczne i gospodarcze Polski i regionu lubelskiego. Na tym tle opisano stan zachowania, formy i prze- obrażenia zabudowy folwarcznej, biorąc pod uwagę najistotniejsze uwarunkowania historyczne i gospodarcze, mające wpływ na obecny wygląd folwarków. Omówiono także przeobrażenia budownictwa folwarcznego w okresie ostatnich 15 lat i podjęto próbę znalezienia właściwych metod pozwalających na uratowanie wielu obiektów folwarcznych, rewitalizację założeń folwarcznych w kontekście ratowania niszczejącego dziedzictwa kulturowego wschodnich terenów Polski i Unii Europejskiej.

Spis treści

1. WSTĘP 7
1.1. Wprowadzenie  7
1.2. Przedmiot badań 8
1.3. Cel i zakres badań 9
1.4. Obszar badań  10
1.5. Metodyka badań  10
1.6. Stan badań  12
2. GENEZA POWSTANIA FOLWARKÓW 15
2.1. Rozwój folwarków do XVI wieku  15
2.2. Folwark na Lubelszczyźnie do XVI wieku 22
2.3. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana w Polsce w okresie XVI i XVII wieku 28
2.4. Folwarki na Lubelszczyźnie w okresie XVI i XVII wieku 33
2.5. Folwarki w Polsce w okresie XVII i XVIII wieku 40
2.6. System folwarczno-pańszczyźniany na Lubelszczyźnie w okresie XVII i XVIII wieku 42
2.7. Ordynacja Zamoyskich do okresu rozbiorów 51
3. BUDOWNICTWO FOLWARCZNE DO XVIII WIEKU 53
4. FOLWARK NA LUBELSZCZYŹNIE W OKRESIE ZABORÓW 58
4.1. Ordynacja Zamoyskich w okresie zaborów 66
5. PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA 70
5.1. Ordynacja Zamoyskich w okresie I wojny światowej 73
6. FOLWARK W OKRESIE II RZECZYPOSPOLITEJ 74
6.1. Ordynacja Zamoyskich w okresie II Rzeczypospolitej  79
7. ZABUDOWA FOLWARCZNA DO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ  80
7.1. Rozplanowanie obejścia folwarcznego 80
7. 2. Typologia zabudowy folwarcznej 85
7.2.1. Zabudowa folwarków o funkcji rolniczej 86
7.2.2. Zabudowa folwarków przemysłu drzewnego 90
7.2.3. Zabudowa folwarczna przemysłu mineralnego 96
7.2.4. Zabudowa folwarczna związana z przemysłem wiejskim 99
7.2.5. Zabudowania i obiekty towarzyszące folwarkom  116
8. DRUGA WOJNA ŚWIATOWA I OKRES PRL 121
9. TRZECIA RZECZYPOSPOLITA 128
10. STAN ZACHOWANIA ZABUDOWAŃ FOLWARCZNYCH NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH 130
10.1. Babianka  131
10.2. Bojanówka  138
10.3. Brzezice  143
10.4. Bystrzyca  157
10. 5. Jabłonna  171
10. 6. Łysołaje  194
10. 7. Milejów 203
10. 8. Pilaszkowice 212
10. 9. Podlodów 224
10. 10. Stryjno 235
10. 11. Turka 240
10. 12. Wierzchowiska 248
11. PODSUMOWANIE 260
11.1. Charakterystyka układów przestrzennych 261
11.2. Materiały budowlane stosowane w budownictwie folwarcznym 265
11.3. Formy architektoniczne zabudowy folwarcznej 270
11.4. Analiza zmian własnościowych i użytkowych zespołów folwarcznych 276
11.5. Proponowane metody rewitalizacji 280
BIBLIOGRAFIA 284
SPIS RYCIN 291