Domus Malbork. Zamek krzyżacki w typie regularnym

`W recenzowanej książce Kazimierza Pospiesznego świetnej znajomości zamku malborskiego towarzyszy imponujący warsztat w zakresie historii średniowiecznej architektury zamkowej Europy i Bliskiego Wschodu. Wybitne dzieło architektury średniowiecznej, jakim jest analizowany zamek, wymaga podwójnej: szczegółowej i ogólnej perspektywy badawczej. W badaniach nad zamkiem malborskim, a tym samym nad zamkami krzyżackimi, czy też ogólnie w badaniach nad architekturą zamkową średniowiecznej Europy, książka Kazimierza Pospiesznego stanowi ważny etap. Stawia istotne pytania, proponuje nowatorskie niekiedy interpretacje, budzi także zastrzeżenia, ale te pobudzające do refleksji. Zawsze tak jednak jest, że w przypadku poważnej pracy naukowej dotyczącej wybitnego dzieła architektury średniowiecznej, które obrosło już wieloma interpretacjami, kolejne interpretacje rozwiązują i zamykają pewne zagadnienia, ale otwierają też nowe`.

SPIS TREŚCI:

Przedmowa 9  
Wprowadzenie 11  

 

1. Castrum sancte Marie – Mergenburgk – Marienburg – Malbork 12  
2. Źródła a literatura – zwrot w kierunku kastelologii 23  

I. Pierwszy „zamek Marii ”, ok. 1274–1300
1. Uwarunkowania topograficzne i społeczne 25

2. Sposób budowy malborskiego castrum i zamków regularnych 33
2.1. Konstrukcja i „kod” architektoniczny zamku-wieży 35

2.2. Organizacja i zasady prowadzenia budowy: inwestor – architekt/budowniczy – warsztat 47
3. Zaawansowanie budowy i sposób użytkowania zamku do 1309 roku 51

3.1. Skrzydło północne i pierwszy krużganek 52
3.2. Skrzydło zachodnie z „gdaniskiem”, schody przy Złotej Bramie 64
3.3. Program i forma architektoniczna infirmerii konwentu 72
3.3.1. Geneza formy i układ funkcjonalno-architektoniczny 72
3.3.2. „Szpital duszy” – emporowa część kościoła NMP 80
4. Ceglany warsztat budowlany i jego identyfikacja artystyczna 87
4.1. Brandenburski styl architektury 90
4.2. Charakterystyka malborskiej plastyki architektonicznej. Analiza techniki i technologii gliny palonej (ekskurs nr 1) 93
4.3. Warsztat elbląski – dzieło w orbicie polityki Zakonu 106

 

II. Model pruski zamku regularnego na tle europejskim
1. Forma regularna a forma idealna 113
1.1. Kryteria typologiczne 113

1.2. Relacje między funkcją obronną a symboliką 114
1.3. Ranga obiektu wzorcowego 115
2. Wzorzec architektoniczny domu konwentualnego w Elblągu 116
2.1. Definicja pruskiego zamku regularnego 116
2.2. Elbląski „Konventhaus” jako wzorzec architektoniczny 120
3. Regularne założenia zamkowo-rezydencjonalne w Europie w XIII wieku a kasztel pruski 122
3.1. Zamki Przemysława Ottokara II w Czechach 122
3.2. Klasyczny model francuski 128
3.2.1. Wariant w materiale kamiennym – zamki walijskie 131
3.2.2. Wariant w materiale ceramicznym – zamki holenderskie 133
3.3. Północne „keeps” i południowe „torri Normanni” 135
3.3.1. Ideał zamku zdobywcy – wieże anglo-normańskie 138
3.3.2. „Normańsko-sztaufijska inicjatywa” w południowej Italii 141
3.3.3. Zamki krzyżowców i budowle Orientu w Ziemi Świętej 155
3.4. Warunki kształtowania się pruskiego zamku konwentualnego w 2. i 3. ćw. XIII wieku 166
3.4.1. Rozwój polityki cesarskiej wobec Prus 168
3.4.2. Centrum w Marburgu i misja Eberharda von Sayn 174

III. Haupthus wielkiego mistrza od 1309 roku do połowy XIV wieku
1. Plan przebudowy w ramach czworoboku i jego realizacja 176
1.1. Prowizoryczny charakter pierwszej adaptacji skrzydła południowego 177
1.2. Pierwszy etap, 1312 – ok. 1330 179
1.3. Drugi etap, 1331–1344 192
1.4. System obronny i jego modyfikacja 194
2. Morfologia kościoła zamkowego NMP 201
2.1. Skarbiec relikwiowy 205
2.2. „Heska matka” Marburg  213
3. Organizacja przestrzeni liturgicznej 228
4. „Gotyk ceglany” w sztuce i praktyce budowlanej 231
4.1. Fenomen budowli ceglanej – rzeźba i plastyka w sztucznym kamieniu (ekskurs nr 2) 233
4.2. Miara ad quadratum 248
4.3. Pulchra ecclesia i koloryt „dworu Marii” 254

IV. „Klasyczny” zamek konwentualny w służbie pruskiego Regnum Mariae od XIV wieku do 1457 roku
1. Architektura zamków komturskich jako wyraz misji i narzędzie władzy Zakonu 264
1.1. Modyfikacja kaszteli wieżowych przed 1300 r. – przykład kluczowy Gniew 264
1.2. Niebiańskie Jeruzalem 266
1.3. Instytucjonalizacja sente Merienburc w drugiej połowie XIV wieku 268
2. Epilog malborski – „bolwerk Marii” po 1410 roku 283

Zakończenie 290
Aneks nr 1294 Aneks nr 2299
Spis ilustracji 306
Źródła i literatura 315
Skróty bibliograficzne 315

Źródła publikowane 317
Literatura 317
Indeks osobowy 330
Indeks geograficzny i rzeczowy 332
Panopticum w kolorze 337