Awers/rewers. Architekt Bohdan Lachert

Książka Awers/rewers. Architekt Bohdan Lachert towarzyszyła wystawie pod tym samym tytułem. Ekspozycję zorganizowano z okazji 30. rocznicy śmierci Bohdana Lacherta (1900-1987) i w ramach obchodów 2017 roku jako Roku Awangardy. Stanowiła ona, analogicznie do uzupełniającej ją niniejszej publikacji, próbę jak najszerszego ukazania wielowątkowych dokonań artystycznych jednego z najważniejszych polskich architektów XX wieku.

Tytułowy „awers/rewers" - jako synonim całości - zdaje się najtrafniej, a zarazem najkrócej, sygnalizować koncepcję zaprezentowania twórczość Bohdana Lacherta w jak najszerszej perspektywie, zarówno pod względem podejmowanych problemów artystycznych, jak i w wymiarze czasowym ograniczonym latami 1923-1984. Pozycja architekta w dziejach rodzimej architektury świadczy o pewnym wyobrażeniu lub określonej wiedzy na temat jego twórczości - w tym ujęciu rewersem może stać się nowy, nieznany dotychczas wymiar eksponowanej i opisanej interdyscyplinarnej działalności architekta.
Kategorie awersu i rewersu uwzględniono także w koncepcji wystawy - awersem stał się dom własny Bohdana Lacherta przy ulicy Katowickiej 9 na Saskiej Kępie, zrealizowany w 1928 roku jako jeden z pierwszych awangardowych budynków w Warszawie, do dziś przywoływany w opracowaniach poświęconych architekturze modernizmu.
Rewers stanowił z kolei niezrealizowany atrialny dom własny w zabudowie dywanowej, który 35 lat później miał powstać w Puławach. Pierwszy z wymienionych stanowił autorską interpretację pięciu zasad nowoczesnej architektury Le Corbusiera. Dom drugi - zaprojektowany w ramach osiedla dla pracowników puławskich Zakładów Azotowych, inspirowanego berlińskim Hansaviertel, wzniesionym w 1957 roku przez czołowych europejskich architektów - byłby manifestem architektury powojennego modernizmu wyprzedzającym o dekadę podobne poszukiwania innych polskich projektantów. Oba charakterystycznie dla twórczości Bohdana Lacherta wykorzystywały nowoczesne materiały budowlane: w warszawskim domu - ce-lolit (pianobeton), czyli świeżo opatentowany lekki beton komórkowy, a w Puławach - siporex.
Działalność artystyczną Bohdana Lacherta opisano w ośmiu punktach (rozdziałach), które zdają się najlepiej oddawać charakter i walory jego mocno zróżnicowanej architektury (analogicznie skomponowano tablice tekstowe na wystawie).
Archimapę twórczości tworzą tu życiorys oraz rozdziały - hasła: „modernizm", „Praesens", „patent", „eksperyment", „kolor", „tworzywo", „polirytmia" i „antroposfera". Pomysł na taką konstrukcję podsunęła skłonność samej awangardy do upraszczania, kodyfikowania, poszukiwania algorytmów. Poruszając się bowiem w obszarze kultury modernistycznej, stosunkowo często natrafiamy na obliczenia i konspekty. Już sama definicja nowoczesnego domu, firmowana przez Le Corbusiera, to powszechnie znane pięć zasad. Ta, wydawało-by się, sztywna instrukcja była jednak wynikiem długiego procesu poszukiwań ekonomicznego i seryjnego domu z uwzględnieniem postulatów słońca, światła, zieleni i powietrza we wnętrzu.
Podobnie ma się rzecz z interpretacją twórczości Bohdana Lacherta - narracja, zbudowana wokół ośmiu kategorii umożliwiających szeroką prezentację architektury jednego z lepiej rozpoznawalnych twórców XX wieku, jest rezultatem kilku-letnich studiów nad jego twórczością, opartych przede wszystkim na kwerendach archiwalnych i materiałach źródłowych.
Celem ujęcia twórczości w odpowiedni algorytm stało się zobaczenie „od nowa" architektury Bohdana Lacherta i jej wyjątkowej specyfiki. Rekonstrukcja i interpretacja artystycznej biografii splotły się tutaj z syntetycznym ujęciem dziedzictwa artystycznego XX wieku, którego nurty architekt wychwytywał z wielką wrażliwością, świadomie je współtworząc, podejmując z nimi twórczy dialog lub kształtując odrębną wizję.
Długi okres życia architekta, a jednocześnie zaangażowania zawodowego, okazały się pretekstem do przybliżenia wielowymiarowości architektury XX wieku, o którego dynamice - traktując rzecz bardzo ogólnie - decydowały antynomie: progres i regres, indywidualizm i kolektyw, wojna i pokój, odwaga i trwoga, bieda i luksus, słowo i obraz, szybkość i zastój, międzynarodowe aspiracje i lokalne uwarunkowania. Jednym z przykładów takiej szczególnej dynamiki może być fascynująca Bohdana Lacherta filozofia neoplastycyzmu Pieta Mondriana, zasadzająca się na ścieraniu się przeciwieństw: pionu i poziomu (statyka i dynamika) oraz osiągnięciu równowagi w miejscu przecięcia kierunków (synteza sił).
Pełna kontrastów okazała się również tworzona przez Bohdana Lacherta architektura. Dopełniająca ją autorska teoria, zatytułowana Rozważania o niektórych cechach twórczości architektonicznej, opracowana w 1960 roku w formie tek-stu i diagramów, pozwoliła lepiej tę architekturę zrozumieć, stanowiła bowiem podstawę stworzenia siatki pojęć pomocnych w interpretacji przestrzennych koncepcji autora. Dla oddania poetyki architektury Bohdana Lacherta najlepiej, jak się okazało, pasują pojęcia zaczerpnięte z terminologii muzycznej, takie jak polirytmia i polifonia, ale także palimpsest i antroposfera czy tytułowy awers i rewers. Zabieg lingwistyczny był związany z wyróżniającymi architekta poszukiwaniami własnego języka pisania o architekturze wielowymiarowej i oddziałującej na zmysły. Poszukiwanie nowych pojęć pomogło w zdefiniowaniu na nowo zagadnień takich jak architektura organiczna, skomponowana na wzór kompozycji unistycznej, eksperymentalna, taktylna (haptyczna), radykalna, telluryczna, atrialna, o wymiarze rzeźbiarskim oraz rysowana, opowiedziana i medialna - fotografowana i wykorzystywana jako narzędzie promocji.
Narracja wystawy, podobnie jak warstwa ilustracyjna książki, została zbudowana z obiektów, które w większości nigdy dotąd nie były eksponowane ani reprodukowane w literaturze przedmiotu. W publikacji zamieszczono projekty prezentowane na wystawie i fotografie makiet oraz współczesne zdjęcia Mai Wirkus.